Իմ Կեանքը (Հաճի Օննիկ Աւետիսեանի ինքնակենսագրականը)

Խմբ.- Խորին յուզումով է որ հրատարակութեան կուտանք ողբացեալ ընկերոջ այս ինքնակենսագրութիւնը: Իր անձնական կեանքին կարճ պատմութիւնն ըլլալով հանդերձ, ի՜նչքան բնորոշ տեղեկութիւններ կուտայ պատմական շրջանի մը մասին...

1880 թուականներին ծնողքս Վանից եկեր են Պոլիս, ուր 1882 մարտ 28-ին ծնւել եմ: Ունէի ինձանից երկու տարով մեծ եղբայր մը որ զոհ գնաց 1915 Մեծ Եղեռնին: Պոլսոյ Կէտիկ Փաշա թաղում հայրս տուն մը կը դնէ մեզ բնակավայր, տօնական օրերին մեր տունը կը դառնար հայրենակիցներու եւ ազգականներու մի քաղցր հաւաքատեղի: Կ'երգէին, կը պատմէին հայրենի աշխարհի կեանքէն: Սկսայ յաճախել թաղին դպրոցը: Երբ արդէն բաւական մեծցայ, ունեցանք լաւ ուսուցիչներ,– Վարդգէսը (Զարմայր), Գնունին, Լեւոն Շանթը, Արտ. Օհանէսեան եւ ուրիշներ: Երբ արդէն բարձրագոյն դասարանն էի, նկատեցի որ մեզ տրւած դասերէն պատմութիւններէն յեղափոխութիւն կը հոտէր, չէի նկատեր թէ ի՞նչ է կատարւում: Գեղամ Բարսեղեանը դասընկերս էր, իսկ Բարսեղ Շահպազը եւ ուրիշ լաւ տղաներ թաղի ընկերներ: Պապ-Ալիի եւ Պանք Օթօմանի ցոյցերը տեղի ունեցան, ջարդերը, կախաղանները կը գործէին, Սուլթան Համիտի վայրագ ատեններն էր: Ծնողներս մահացան, մնացինք երկու որբ եղբայրներ: Մթնոլորտը թունաւոր կը թւէր ինձ, կ'ուզէի ազատ ապրիլ, երգել, ազատ խօսիլ, շրջապատս նեղ կուգար, եւ միշտ կը մտածէի փախչիլ այդ ծանր միջավայրից, եւ մի օր անցագիր հանեցի Երուսաղէմ երթալու (այդտեղից դիւրին էր Աղեքսանդրիա անցնիլ): Մօտ երկու ամիս մնացի Երուսաղէմ: Հոն ծանօթացայ Ներսէս Խարխանեան վարդապետի եւ Իզմիրլեան պատրիարքի հետ, որոնք աքսորուած էին: Վարդապետը քանի մը անգամ ինձ «Դրօշակ» թերթը տուաւ եւ կարդացի, հասկցայ թէ բանը ինչումն է:

...Եւ այսպէս անցագիրս վիզա ընել տւի Պոլիս դառնալու համար. նաւը կը հանդիպէր Աղեքսանդրիա, դուրս ելայ եւ մնացի: Ահա այսպէս ազատւեցայ ինձ ճնշող մթնոլորտից: Գործ գտայ մի Հայու փոքր մետաղի գործարանում եւ սկսայ գործել, բաւական դրամ ունեցայ, երեկոները կ'երթայի Վանեցոց սրճարանը: Այդ ատենները Սուլթան Համիտ ընդհ. ներում հռչակած էր, արտօնելով Թուրքիայից փախչողներին ազատ մուրքը դէպի իրանց երկիրները: Խումբ մը Վանեցի Հայեր մեկնած էին Կարս, այնտեղից Վան երթալու: Սակայն, վերադարձան նորից Աղեքսանդրիա: Սրանք պատմում էին թէ Սասուն ապստամբել է, խմբեր կ'անցնին երկիր, տեսել էին Խանի եւ Նէվրուզի խումբերը, եւ այդ պատճառաւ երթեւեկը արգիլուած էր: Երեք ընկերներ բոլորովին տարւած էինք այդ Վանեցոց պատմութիւններէն. մի տեսակ յեղաշրջում մտաւ մեր մէջ եւ որոշեցինք երթալ Կովկաս, միանալու այդ խմբերին: Եւ քանի մը օրէն արդէն նաւ առինք, ընկերներս էին Յ. Պ. Եւ Միհրդատ, որ Անդրանիկի քրոջ տղան էր: Սրանով շատ գոհ էինք որ Անդրանիկը մեզ լաւ աչքով պիտի նայի:

Հասանք Պաթում, սակայն մեզ մտիկ ընող չեղաւ, դիմեցինք տեղւոյն Հ. Յ. Դ. մարմնին որ մեզ ուղարկէ: Պատանի էինք դեռ, եւ մեզանից առաջ շատեր արդէն հերթի կը սպասէին: Մի օր Միհրդատը անյայտացաւ, յետոյ իմացանք որ ինքնագլուխ գացեր է Կարս, հետապնդել է որ խումբ մը մեկնելու է, գիշերով առանց որ եւ է պատրաստութեան կը հետեւի խմբին, ճամբան կռիւ կը պատահի, խումբը կը կոտորուի եւ Միհրդատն ալ հետը (կարծեմ Երկաթի խումբն էր)...

Պաթումի ընկերներու հետ բաւական մտերմացայ, եւ մտայ Վանեցի Խլոյի մօտ: Այլեւս պաշտօնական դաշնակցական էի, եւ շատ ուրախ: Ընկերները յաջողեցրին մտնել Մանթաշովի նաւթի գործարանը, իսկ միւս ընկերս (Յ. Պ.) գնաց Ալէքսանդրապօլ իր արհեստով զբաղելու (լուսանկարիչ էր): Խմբերի հետ գնալու համար շարունակ կը դիմէի Ա.ին, սակայն անօգուտ: Միհրանի խումբը այդ ատեն անցնելու էր սահմանը, ընկերները նորից սկսան շարժւիլ, սակայն Պաթումից հազիւ քանի մը հոգու վիճակւեց գնալ, որովհետեւ փորձւած եւ լաւ տղաներ էին: Խումբը մեկնեց: Մօսուն-Զօռի զօրանոցներու վրայ յարձակւել եւ կոտորել էին ամբողջ զինւորներին, սակայն, վերադարձին Ռուսերը շատերին ձերբակալած եւ բանտարկած էին, սրանք էլ ազատւեցան եւ շատերը եկան Պաթում:

Երկիր անցնելու տենչը թուլցաւ, ես ալ այդ մտիքէն յուսահատած որոշեցի նորից գնալ Աղեքսանդրիա, եւ գացի, մտայ այնտեղ Հ. Յ. Դ.ի շարքերը (մարտական խմբի անդամ էի): Մի օր ընկ. Տոքթ. Փաշայեանը մեր խումբը ժողովի կանչեց եւ առաջարկեց որ հինգ տղայ պէտք է, որոնք իրենց կեանքը տրամադրեն կուսակցական գործի մը համար: Էրզրումցի (խենդ) Արամը, Եօզկատցի Միհրան Պօյաճեանը, Ռոտոստոցի (Պ. Է.), Կեսարացի Նազարէթ Գույումճեանը եւ ես պատրաստակամութիւն յայտնեցինք: Տարաւ մեզ տունը, կարգ մը խրատներ տուաւ, եւ ըսաւ որ քանի մը օրէն պիտի երթանք Աթէնք, ինչո՞ւ, ինչի՞ համար, չգիտէինք, եւ Աթէնքից ո՞ւր, բնաւ չըսաւ: Մաս մաս գացինք Աթէնք, եւ միմեանց գտանք, հոն Սարհատը մեզ արդէն յարմարութիւն ստեղծեց եւ ըսաւ որ առ այժմ սպասելու ենք: Մօտ ամիս մը մնացինք, նախ երեք ընկերները մեկնեցան, եւ օր մըն ալ ես եւ Միհրանը նստանք մի յունական նաւ, «քամարօթ»ը մեզ գիշերով գաղտնի հանեց Իզմիրի քարափը: Մի սրճարանում մինչեւ լոյս նստանք: Առտուն գտայ մեր ընկերները եւ մեզ տարան ընկ. Կոստի Համբարձումեանի մօտ, կարգադրեցին որ ես եւ Նազարէթը երթանք Մանիսա: Այդտեղ մեզ ընկերները տեղաւորեցին մի այգու մէջ որպէս պարզ բանուոր: Այդ ատեն իմացանք որ Սուլթանին մահափորձ պիտի լինի, իսկ մեզ ալ որոշ տեղեր օդը հանելու պիտի գործածեն: Չափազանց գոհ էինք որ այդ տեսակ գործեր ենք կատարելու: Դժբախտաբար մահափորձը չյաջողուեց, Իզմիրի գործն ալ մատնւեց, եւ ահա 13 հոգով առագաստանաւով փախանք յունական կղզիները եւ Աթէնք, անկից ալ Աղեքսանդրիա:

Նորից սկսայ գործով զբաղւիլ, մի օր հիւանդացայ եւ զիս տարան ֆրանսական հիւանդանոց. այդ ատեն Արամը մեկնել էր Կովկաս, հայ-թաթարական կռիւները սկսել էին. եւ Արամը մտած էր Համազասպի բանակը, մի օր նամակ ստացայ Պուլկարացի Յարութիւնէն: Վիրաւորուած էր, այդ նամակը շատ վատ ազդեց վրաս եւ քանի մը օրէն մտայ շոգենաւ եւ ահա քանի մը օրէն հասայ Պաթում: Պուլկարացի Յարութիւնը եկած էր Պաթում. վէրքերը լուացել էին: Միասին գացինք Գանձակ եւ սկսանք գործել Հ. Յ. Դ. փաքէթի եւ ռումբերի գործարանը. մեր վարպետն էր Գրիգոր Միրճ.: Կային եւ երկու Գանձակեցի ուսնաողներ եւ մի ռուս, Սէրգէյ անուն, որ ուղարկւած էր մեզմէ բան սորվելու: Այդ ատեն Գանձակ կը գտնւէին ընկ. Սեպուհը (որպէս տեղապահ Աբ. Գիւլխ.ի), Մոկացի Գրիգորը, Մշեցի Մկրօն, Կայծակ Առաքելը եւ ուրիշներ: Շատ անգամ կը հաւաքւէինք եւ ընկերական քէյֆեր կը սարքէինք:

Մեր գործարանը մատնւեց. գիշերով ռուս կոզակներ շրջապատած էին գործարանը, տարան մէջը գտնուածները: Մենք լուր չունէինք եւ երեքով գնում էինք գործելու: Մկրօն մեզ յայտնեց դէպքը, պահ մը շւարած չգիտէինք անելիքնիս. եւ ահա խումբ մը կոզակներ ձիերը քշեցին մեր կողմը: Մենք Հայու մը բաց դռնէն ներս մտանք ու այգիներով փախանք Չայլախ Առաքել աղի մօտ. (չմոռնամ յիշել որ, մի օր մեր անմահ վեթերան ընկ. Ռոստոմը եկաւ Գանձակ, «փաքէթ»ի գործը քննելու, քաղաքից հեռու գացինք մի վայր. փորձեր կատարեցինք,շ ատ գոհ մնաց): Որոշեցին որ մենք հեռանանք Գանձակից. ծպտւեցանք եւ գացինք Թիֆլիս: Ինձ ուղարկեցին Պուլկարիա, Հ. Յ. Դ. Զին. Վարժարանը: 9 ամիս ալ հոդ մնացի, բաւական օգտւեցաւ: Այս անգամ բաւական պաշար հաւաքած էի, գործելու փափաքը հոգիս կը մրրկէր: Շատ ընկերներ մաս մաս եկան Թիֆլիս. Պարսկաստան մարդու պէտք ունէր. Ուրմիոյ հայութիւնը շատ ճնշւած էր, դիմած էին Հ. Յ. Դ. Բիւրոյին որ ինքնապաշտպանութեան սկսի: Մարտիրոս վարժապետը, Խորէնը, Միսաքը եւ ես գացինք Ուրմիա, եւ սկսանք հայ գիւղերը շրջիլ եւ նախապատրաստութիւններ անել: Զէնքերը սկսանք ցուցակագրել, ամէն մարդ իր կարողութեան համաձայն պէտք էր զէնք գնէր: Զէնքերը եկան հասան, եւ սկսան թէ բաժանել Հայերին եւ թէ զբաղւել նրանցով: Տեղացի պարսիկ եւ Ասորի բնակչութիւնն ալ շատ գոհ էր որ քրտական յարձակումներին դիմադրող Հ. Յ. Դաշնակցութեան նման մի ոյժ մտաւ շրջանը: Միեւնոյն ժամանակ կրթական գործին ալ ոյժ էին տալիս: Պարարտ հող կար գործելու, Մարտիրոս վարժապետը գնաց Թիֆլիս, Միսաքին հեռացուցին, Խորէնը սպաննւեց մի քրտական կռիւի ժամանակ, մնացի մինակ: Եկաւ Սմբատի ինքնապաշտպանութեան խումբը. ես ալ իբրեւ պարզ զինուոր մտայ խումբի մէջ, ունեցանք քանի մը կռիւներ Քրդերի հետ, միշտ յաղթական դուրս կուգայինք. մեր ազդեցութիւնը շատ բարձր էր. ամբողջ բնակչութիւնը հանդէպ Հ. Յ. Դաշնակցութեան մեծ յարգանք ունէր: Գիւղատէր պէկերը հանդէպ Հայերու ոչ մի բռնութիւն չէին համարձակեր ընելու, նոյն իսկ կառավարութիւնը գոհ էր մեզմէ:

Պարսկական յեղափոխութիւնը սկսաւ: Դաշնակցութիւնը գործնականապէս աջակցեց այդ գործին, իր խմբերով. Կովկասէն Պարսկաստան անցան քանի մը խմբեր: Զուլումաթը իր խմբով կը գտնւէր Խոյ. Սմբատը՝ Ուրմիա. Եփրեմը՝ Թեհրան. Փառակեցի Մկրտիչը, Քեռին եւ շատեր...

Եկաւ Օսմ. Սահմանադրութիւնը, կարծեցինք թէ աշխահր խաղաղւեց: Մեր տաճկահայ խմբապետները եւ ընկերները սկսան երթալ իրանց հայրենիքները. Սմաբտն ալ խմբով հեռացաւ: Ես ամուսնացայ եւ մնացի Ուրմիա մինակ: Ուրմիոյ ընդհ. նահանգապետը՝ Մօհթէշամ-Սալթանէն սկսեց նախկին պետական կարգերով ճնշել ժողովուրդը. չէր ենթարկւում Թէհրանի կամ Թաւրիզի հրամաններին: Որոշւեց նրան ձերբակալել եւ ուղարկել Թէհրան: Այդ գործը վիճակւեց ինձ. եւ մի օր յանկարծակիի բերելով, քանի մը տեղացի ընկերներով ձերբակալեցի եւ նոյն գիշերը հանեցի ճանապարհ դէպի Սալմաստ. գրաւեցի վեց լաւ ձիեր եւ վեց լաւ տեսակի հրացաններ. առանց ծառայի քշեցի Սալմաստ. անկից ուրիշներ տարի Թէհրան: Լուսահոգի Թորոսը այդ ատեն Սալմաստ էր: Լսելով որ գործը յաջողացրել եմ, ուրախացաւ եւ գրաւած հրացաններէն մին նւիրեց ինձ: Քանի մը ամիս յետոյ վտանգւեցի եւ ստիպւեցի հեռանալ Ուրմիայից: Կնոջս հետ եկանք Սալմաստ (վտանգւած մի այլ ընկերոջ ընտանիք իր փոքրերով մեզ հե էր), Մոկացի Գրիգորը, Ջումշուտը եւ ուրիշներ գնալու էին Վան: Միացանք եւ ձիերը քշեցինք դէպի Վան: Ընկեր Ռոսոտմը, Վռամեանը, Իշխանը եւ ուրիշներ Վան կը գտնւէին: Տեսայ եւ ուրիշ նախկին շատ ընկերներ: Յայտնեցի Վան գալուս պատճառը. վտանգուած ընկերս եկաւ Թաւրիզէն եւ գտաւ իր կնոջ եւ երկու զաւակներին: Երկու ձի ունէի, որոշեցի գնալ մինչեւ Պոլիս, եւ Գանձակեցի Մատթէոսի հետ 3 հոգի Էրզրում-Տրապիզոն եկանք, ձիերը ծախեցի եւ մնացինք քանի մը օր Տրապիզոն. ամբողջ ճամբին տեսենլով Հայերի ներգաղթը, շինարարութիւնը, կռւի վայրերը եւն. հոգեպէս մեծ հրճւանք կը զգայի: Հասանք Պոլիս, գտայ եղբօրս, որ շատ լաւ վիճակի մէջ էր. Պոլսում մնացի երկու ամիս: Հոդ ալ մի դէպք պատահեց եւ աչքիս սեւցաւ Թորւքիան: Որոշեցի հեռանալ կարմիր մահիկ կրող դրօշի տակէն: Ուրմիոյ վտանգը անցել էր. Պաթումի ճամբով հասայ Ջուղա-Ուրմիա: Սկսայ անձնական գործ ստեղծել. գիւղում մի խանութ բացի եւ սկսայ տնտեսութեան, տունի, հողի տէր դարձայ: Շատ լաւ էի. Կովկասցի ընկերները շատեր Ուրմիա էին. յեղ. գործը կը շարունակէին, ղեկավարութեամբ ընկ. Գալուստ Ալոյեանը (Թորոս): Յաճախ կուգային ինձ հետ կը լինէին: 

Վրայ եկաւ ընդհ. պատերազմը. նորից (մեղքի տոպրակը) զէնքերը վերցուցինք եւ սկսան գործի: 1914 Ռուսների հետ նահանջեցինք Կովկաս. կինս երկու զաւակներով թողի Ղամարլու եւ ես քանի մը ընկերներով նորից ռուսական զօրքի հետ մտայ Ուրմիա: Ունեցանք կարգ մը մանր մունր կռիւներ, սակայն շատ վտանգաւոր: Մի ժամանակ ալ այսպէս անցաւ: 1917ին ընտանիքս բերել տւի, կռիւներն սկսան, ռուսական զօրքը դէպի տուն (բոլշեւիզմ) կը մեկներ, Վանի նահանջ, ամփոփում Ուրմիա, եւ կանոնաւոր կռիւներ Ալի Իհսան փաշայի կանոնաւոր զօրքերի հետ: 1918ին օգոստ.ին նահանջեց դէպի Պաղտատ, մնացի մօտ տարի մը. իմացանք որ Հայաստանի հանրապետութիւն հռչակուած է. ընտանիքով Հալէպի ճամբով հասայ Պէյրութ. անկից Պոլիս, որ գնամ Հայաստան, սակայն Կարսի անկումը եւ բոլշեւիկների լրբութիւնը ինձ ստիպեցին մնալ Պոլիս: Ինձ համար գործ ստեղծեցի, եւ ապրուստս ճարել սկսայ: Եկաւ քէմալական շարժումը, նորից փախոստ, այս անգամ անդունդ,– դէպի Եւրոպա: Շատ աշխատեցայ Ռումանիա տեղաւորւիլ, ամէն աշխատնաք եւ ծախք ապարդիւն անցաւ եւ եկայ Մարսէյլ, առանց դրամի: Մեզ մի խումբ Հայերիս քանի մը շահադէտներ ուղարկեցին ածխահանք մը Տէքազվիլի (Ավէյրոնի նահանգ). վեց ամիս աշխատեցայ այդ ծանր եւ վտանգաւոր գործին մէջ եւ ընկերներու բարոյական աջակցութեամբ եկայ 1922ին Փարիզ, հաստատուեցայ Սարսէլ գիւղում, մտայ գործարանային տաժանելի աշխատանքների մէջ, զաւակներս բաւականին մեծցան եւ այժմ սկսած եմ մարշէճիութիւն անել. կանաչեղէն եւ պտուղ կը ծախեմ. սակայն միշտ կարօտը հայրենիքիս հագւոյս խորը կ'այրէ, եւ նախատեսելով ապագայի այլասերումը՝ հոգեպէս շատ տխուր օրեր կ'անցնեմ: Ահա իմ կարճ կենսագրականս (առանց մանրամասնութեան):

Օննիկ Աւետիսեան (Հաճի)
«Յառաջ», Փարիզ
9րդ Տարի, Թիւ 2352