ԶՈՒԼՈՒՄԱԹ. Պասեցի Յովհաննէս Ղազարեան

Աստղ մըն էր հայ հայդուկներու շքեղ շարքերուն մէջ: Պարսկաստան, Խոյի մօտ, Բեդղավար գիւղը, պատմական Աւարայրի դաշտին մէջ Ազատականներու, Կառավարականներու հետ մղւած կռւի միջոցին 1911 թ. փետրւարին, ինկաւ մեր կտրիճ ընկերը հերոսական մահով:

Պարսկաստանի ազատական կռիւը, որուն մեծ ուժերով մասնակցեցաւ Հ. Յ. Դաշնակցութիւնը, մեզմէ խլեց շատ թանկագին զոհեր: Ատոնց մէկն ալ մեր Զուլումաթը եղաւ: Շատ կանուխէն ոտք դրած ազատութիւն զինւորի փշոտ ճանապարհին վրայ, նա զինակիցներէն էր անմահ Սերոբ Աղբիւրի և զոհ գնաց համաշխարհային ազատամարտի սրբազան կռւին...

Երկրի երեսին որքա՜ն ճղճիմ, ճահճային կեանքով, պզտիկ հաշիւներով ապրող մարդիկ կան, և որքա՛ն հերոսներ, որոնք կ'ապրին ճահիճներէն դուրս, ապականւած մթնոլորտներէն վեր... Ապերա՜խտ մարդկութիւն միշտ զոհեր կուզէ մաքրւելու, բարձրանալու համար...

Ահա զոհ մըն ալ քեզ, քու անկուշտ որկորիդ... թող քու արիւնռուշտ հակումներդ յագենան, թող քու կեղտերդ, արատներդ սրբւին մեր զոհերու մաքուր արիւնով:

Յովհաննէսը Բաղէշի նահանգի Տատիկ գաւառի Պաս գիւղի համեստ զաւակն էր: Անոր մայրը զինք ծնաւ պանդխտութեան մէջ, Կ. Պօլիս, բայց մանուկ Յովհաննէսը հայրենի բնագաւառը բերւելով հոն մեծացաւ, ծծելով ազատ լեռներու, ձորերու, հպարտութիւն և արիութիւն ներշնչող օդը...

Բնականէն ընդունակ, նա շուտով աչքի ընկաւ գաւառին մէջ իր ժրութեամբ և քաջութեամբ: Վախ, երկուղ ըսւած բանը գոյութիւն չունէր անոր համար: Իսկ ժամանակները, որու մէջ ան դարձած էր արդէն հասուն երիտասարդ, լեցուն էին անակնկալներով, փոթորիկներով: Հայկական յեղափոխութիւնն էր որ կը ծնէր, կը կազմակերպւէր, և կըսկսէր անհաւասար կռիւ ընդդէմ տիրող բռնակալութեան. զոհը կ'ըմբոստանար իր դահճին դէմ: Եւ ի՜նչ աւելի գրաւիչ հեռանկար հասնող հայ երիտասարդութեան համար, քան որ ազատամարտը՝ յանուն հայի ոտնակոխ եղած մարդկային իրաւունքներուն ու արժանապատւութեան. յանուն դարերով տանջւած ժողովրդի ազատագրութեան...

Սկզբնական այս շրջանին էր որ, երևան եկաւ Սալնոյ-Ձորի ու Տարօնի շրջաններուն մէջ Սերոբ-Աղբիւրի յեղափոխական խումբը: Զուլումաթը առաջիններէն մէկը եղաւ, որ միացաւ այդ խումբին, և այնուհետև ալ մնաց Սերոբի ու Գուրգէնի կարևոր զինակիցներէն մէկը, մասնակցեցաւ անոնց մղած կռիւներուն ու կատարած գործողութիւններուն, միշտ անվախ, համարձակ կռիւներու մէջ թշնամիին անշեղ ու անսխալ հարւածող, անխնայ ու կատաղի:

Տեսեր եմ զինքը Պարսկաստան, Մակւայ ապստամբութեան միջոցին Թադէոս Առաքեալի վանքի շուրջը մղւող կռիւներու մէջ: Կռիւը հարսանիք էր Զուլումաթի համար: Նա զարմանալի արագաշարժութեամբ դիրքէ դիրք կը թռչէր և իր վրայ կը կեդրոնացնէր բազում թւով արշաւող քրդերու ուշադրութիւնը:

Այդ միջոցին, 1907-ի գարնան էր, մենք կարողացանք մեր փոքրիկ խմբով, թէ՛ վանքի գիւղը պաշտպանել և թէ մեր շրջակայ պարսիկ գիւղերը: Եւ այնուհետեւ, երբ Զուլումաթ ոսկեփայլ զինաւորութեան մէջ, իր գեղեցիկ ձիու վրայ դուրս կուգար պարսիկներու, քրդերու մէջ, դարձած էր անոնց հիացմունքի ու գովանքի առարկան. միևնոյն ժամանակ երկիւղ ու ակնածանք ազդելով անոնց վրայ: «Դէլի վէքիլ կէլտի» (ծուռ գործակալը եկաւ), կը խօսէին պարսիկները, երբ նա ձիով կ'երևար:

Թադէոս Առաքեալ վանքը, ուր յայտնի յեղափոխական Մոկացի Յարութիւնը (Ախպէր) ապրեր էր, վանական գործակալի անւանական պաշտօնով, այժմ մենք կը գտնւէինք նոյն դերի մէջ: Այնտեղ, սահամանագլխի վրայ, մենք կըզբաղւէինք երկրի գործերով: Չարքաշ կեանքի մէջ, շատ անգամ մեզի կը պակսէր նաև գարու հացը. ձէթով պատրաստւած փոխինդով օր կ'անցնէինք: Բոլոր զրկանքները լուռ կը տանէր Զուլումաթ, և իրմէ խնայելով մեզ կը հոգար: Բոլոր դժւարութիւններու, խոչընդոտներու հանդէպ նա զւարթ էր և անընկճելի:

Դժբախտութեան և ուրախութեան մէջ նա լաւ ընկեր էր, իսկ վտանգի մէջ միշտ առաջ նետւող, միշտ նախայարձակ...

Յովհաննէս, յեղափոխութեան սկիզբներէն մէջն էր Կովկասէն մեկնող զինատար խմբերու: Ան մասնակցեցաւ Մանազկերտի մօտ Կաթաւինի ջրաղացի ահեղ կռւին ու անուն հանեց այնտեղ: Քրդերը իրենց երգերուն մէջ անմահացուցին անոր քաջութիւնը.-

Իրօ սէ ռօժէ ու շէվէ,

Ասքարէ Հաստնան,

Հայտարան, Սէփիկան, Ճէլալան,

Սար պապէ Զուլումաթ գըր թապուր: 

Պաժնէ պապէ Զուլումաթ,

Զըրավայ լը տակէ կատէ.

Շառակի չէ տր պու.

Մալազկերէ խոպան լը տավէ աշէ,

Իրօ սէ ռօժէ ասքարէ հէր չար,

Պապէ աշիրաթան,

Սեր պապէ զուլումատ տըքշէ: 

ՀԱՅԵՐԷՆԸ

Այսօր երեք ցերեկ երեք գիշեր

Հասանանցի, Հայտարանցի,

Սիփիկանցի ու Հելալցի զօրքը

Բռնած է Զուլումաթի հօրը վրայ. 

Զուլումաթի հօր հասակը,

Բարակ է առւոյտի բունի նման

Կռիւ մ'եղաւ բունի նման

Կռիւ մ'եղաւ խոպան

Մալազկերտի ձորում, ջրաղացի բերան

Այսօր երեք օր է, չորս ցեղի աշիրաթնիր

Զօրքեր կը քշեն Զուլումաթի հօրը վրայ: 

Քիւրտ մայրը իր երեխան վախցնելու համար անոր օրօ կ'երգէ.

Փախիր որդիս, Վարդանն եկաւ,

Փախիր որդիս, Նիկօլն ելաւ,

Փախիր որդիս, Զուլումն* (Զուլումաթը) եկաւ.– 

Կաթաւինի կռւի հերոսները հազիւ հասեր էին Սերոբին և քիչ հանգստացեր, և ահա Բաղէշի մէջ սարքւած ստոր դաւաճանութեան մը, զզւելի մատնութեան մը հետևանքով, կռւի բռնւեցան Բաբշէնի մէջ: Խումբը յանկարծ ինքզինքը չորս կողմէն պաշարւած տեսաւ բազմաթիւ զօրքով, պաշիպօզուգներով, թնդանօթներով: Քաղաքի մօտաւորութեան պատճառով կառավարութիւնը դիւրութեամբ յաջողեցաւ կուռ շղթայ կապել Բաբշէնի շուրջը: Կեռ ու ձոր բռնւած էր թշնամիներով: Տղերքը թւով շատ քիչ էին – ընդամենը 12 հոգի: Բայց ի՜նչ փոյթ, ո՞վ էր այն ուժը, որ կարողանար Սերոբը ու իր առիւծները վանդակի մէջ արգիլել, պաշարումով խեղդել: Հրացաններու բոմբիւնը, թնդանօթներու որոտը սար ու ձոր բռնեց, ահեղ ու անհաւասար կռիւը երթալով սաստկացաւ:

Ֆէտայիներու շեշտակի, անվրէպ գնդակները, արագահարւած մօսինները շարունակ յուսահատութեան կը մատնէին երկչոտ թշնամին: Կռիւը շարունակւեցաւ ամբողջ օր մը: Երեկոյեան խումբը ճեղքեց պաշարումը և ապահով անցաւ, թողնելով մէկ նահատակ, պուլանուխցի Սարգիսը, ու իր հետ տանելով վիրաւորները: Երեք վիրաւորեալներէն մէկն ալ Զուլումաթն էր, որ երկար ժամանակ ու մեծ դժւարութիւններով մնաց Ռահվայի գիւղերը մինչև վէրքի առողջանալը, որմէ յետոյ անցաւ Կովկաս և միացաւ Առիւծ Աւագի զինատար խմբին: Խումբը կռւեցաւ Զօրու Կետիւկը, ու դարձաւ ետ, չկարողանալով առաջ շարժւել: Աշնան այս անյաջողութենէն վերջ, գարնան Քղեցի Պօղոսի խումբը յաջողութեամբ մտաւ երկիր: Զուլումաթ խմբի հետն է: Թումանի ձիաւոր խմբէն յետոյ ասոնք զէնք հասցուցին Սասուն: Յաջողութեան լաւ տարիներ էին:

Այնուհետև Զուլումաթ ընկերներով մնաց Ախլաթ, զէնքի փոխադրութեան գործով մինչև կռիւը Սասունէն իջաւ Մշոյ դաշտը: Հոս միացաւ Անդրանիկի խմբին և մասնակցեցաւ բոլոր կռիւներուն, -Բերդակ, Կորաւու, Շամիրամ, Աղթամար: Ամենակատաղի կռւի մէջ, Յովհաննէս ամենահամարձակներէն էր: Շամիրամի կռւին նա եկեղեցու տանիքն էր, և կռւի ամենակատաղի ժամանակ սպիտակ թաշկինակը ձեռքին կը խաղար ու պար կը պարէր, կատաղեցնելով ու հիացնելով իր քաջութեամբ թշնամիները...

Կռիւներէն վերջ նա խմբի հետ անցաւ Պարսկաստան ու հոն մնաց Թաւրիզի ինքնապաշտպանութեան գործին մէջ, երբ Կովկասի հայ-թրքական ընդհարումներու պատճառով Թաւրիզի հայութեան ևս վտանգ կը սպառնար: Անկէ անցաւ սահմանագլուխ և ինչպէս վերը յիշեցինք, եղաւ սահմանագլխային գործունէութեան սատարող ընկերներէն մէկը, մինչև պարսկական այս վերջին յեղափոխութիւնը, որուն մասնակցեցաւ Դաշնակցութիւնը:

Նա կոչւած չէր անկողնի մէջ սովորական մարդու, բնական մահով մեռնելու, ծնունդով հերոս, հերոսական մահ գրկեց Խոյի մօտ:

Աւարայրի դաշտը, շատ հայ հերոսներ ինկած են. Զուլումաթն ալ միացաւ անոնց: Վարդան Մամիկոնեան բարձր բլուրի մը վրայէն, իր աւանդական մատուռէն կը հսկէ անոնց բոլորի վրայ...

Հանգի՛ստ ոսկորներուդ, թանկագին ընկեր, քու յիշատակդ մենք չենք մոռնար...

ՄԱՐԶՊԵՏ

«Դրօշակ» - Մարտ 1912

Թիւ 3 (221)