Ա. Նախիջեւանի Շրջանում
Ինչպէս յայտնի է, 1918 թ. մայիսի վերջերին, Անդրանիկը, առանց Ղարաքիլիսայի ճակատամարտին մասնակցելու ու բողոքելով Բաթումի դաշնագրի դէմ, իր զօրամասով թողեց Հայաստանը եւ արշաւեց դէպի Պարսկաստան՝ նպատակ ունենալով միանալ անգլիացիներին: Յայտնի է նաեւ, որ այդ արշաւանքը վերջացաւ անյաջողութեամբ. Անդրանիկը Խոյի մօտից, տաճիկների ճնշման տակ, նահանջեց դէպի Ջուլֆա եւ Արաքսը կտրելով՝ բանակ դրեց նախիջեւանի շրջանի գիւղերում:
Անսպասելի էր Գաբրիէլի մահուան գոյժը: Տարիքի ու փարձառութեան իր ամենէն հասուն շրջանին, երբ դեռ իրաւամբ շատ բան կը սպասէինք իրմէ, ան կը փակէ իր աչքերը, յաւիտենապէս: Զինուոր մըն էր Յեղափոխութեան ճամբուն վրայ: Իսկ զինուորը, երիտասարդ ըլլայ թէ չափահաս, վտանգներու մէջէն կը քալէ: Արկած մը, պատահական գնդակ մը, կամ առօրեայ ծանր, սրտմաշ աշխատանքներ վերջ կուտան թանկագին կեանքերու:
I
Մենք թոյլ էինք անցեալ յեղափոխական կռւի ընթացքում, մենք զօրեղ չենք եւ այժմ: Զանազան կարգի, զանազան բնազդների հայեր, ընդունելով միեւնոյն երեւոյթը իբր փաստ, տարբեր բացատրութիւններ են տալիս դրան:
 |
| Նկարը՝ ՀՅԴ Պատմութեան Թանգարան-Հիմնադրամին |
Այն հսկայական ու արիւնոտ տրագեդիան, որ ռուս կառավարութեան կամքով և թաթար ժողովրդի շնորհիւ այժմ ալեկոծում է մեր դժբախտ երկիրը, ընդհանուր չարիք լինելուց զատ՝ նաև բազմաթիւ մանր ու մեծ աղէտաւոր անցքերի մի անհատնում շղթայ է: Ո՞վ կարող է երբևիցէ հաշւի առնել արցունքի կաթիլները, որոնք թափւում են մոռացութեան ու խաւարի մէջ, ո՞վ կարող է չափել մութ ցաւերի խորութիւնը, որով տապակւում են այնքան աւերակ ու անյայտ հոգիներ վատաբախտ երկրի մի ծայրից միւսը:
Գերեզմա՛ն
մըն ալ հայրենիքէն դուրս, հիւրնկալ հողի վրայ: Գերեզման մըն ալ բազմաթիւ հողակոյտերու
կարգին, որոնք իրենց մէջ կը պարփակեն մեր ժամանակից ազատագրական և յեղափոխական պատմութեան
դէմքերը, – հերոսներ և անձնուէր գործիչներ բոլորն ալ, որոնք իրենց կեանքէն, մտածումներէն
ու նախաձեռնութիւններէն բան մը ընծայաբերեցին հայ ժողովուրդին և այդպէս հրաժեշտ տուին
այս անցաւոր կեանքին:
Չորեքշաբթին լուսացաւ. օդը գեղեցիկ եւ մեղմ էր, մեղմ էին եւ դէմքերը ու գեղեցիկ՝ հոգիները: Ամենքնիս ալ լուսաբացին կազմ ու պատրաստ էինք. Ոգևորութիւնը ընդհանուր էր բոլոր ընկերների մէջ կռւելու մարմանջը, մանաւանդ ռումբերու փրկարար արդիւնքը շուտով վայելելու անհուն տենչը՝ գրգռիչ եւ վառվռուն դրութեան մէջ էր ձգած տղերանց տրամադրութիւնը:
Իմ աչքերիս առաջ կանգնած են երեք անձնաւորութիւն, նրանք այլեւս չկան – մեռած են. նոցա ստւերն է այդ, նոցա ուրւականը. կանգնած են աչքերիս առաջ եւ ինձ հանգիստ չեն տալիս – հալածում են: Աշխատում եմ մոռանալ. աշխատում եմ մի ուրիշ բանի մասին մտածել, բայց ի զուր. նոքա հետս են ու հետս, եւ հաւատացած եմ, որ միայն ես չեմ, որ այդ մեռած ստւէրների հալածանքի առարկան եմ:
Բանկ Օթոմանի դիւցազնավէպի յղացողը, կամզակերպող ոգին եւ առաջին զոհը եղաւ այս սքանչելի երիտասարդը՝ Բաբգէն Սիւնին, բուն անունով Պետրոս Փարեան, ծնուած եօթանասնական թուականներին Ակնի Բինկեան գիւղացի չքաւոր մի ընտանիքում: Իր ընտանիքի եւ պատանեկան կեանքի մասին տեղեկութիւն չունենք:
Տրապիզօն
ծնած, հո՛ն մեծցած ու կրթւած, Տրապիզօնի դաշնակցական կազմակերպութեան մէջ գործի կոչւած
եւ գործի մղւած՝ անոր պատմութեան մէջ ո՛չ աննշան տեղ մը պիտի պահւի այդ մաքուր հոգիին,
որ իր եղերական վախճանով արժանի զաւակը ցուցուց ինքզինք իր Դպրոցին աւանդութիւններուն...
Մայիս 28-ը Հայաստանի Հանրապետութեան Անկախութեան և Հայոց պետութեան վերակարցուման մեծ տօնն է: Ամէն տարի սովորական կամ անսովոր տռնակատարութիւններ կ'ըլլան, գրքեր ու յօդուածներ կը տպուին, փառաբանանքի տուրք կը տրուի անցեալ մեծագործութեան, հպարտանքով կը լեցուին հայ մարդոց սիրտերը, ու գօտեպնդուած մեր ժողովուրդի վերելքով, Մայիս 28-ի պատուանդանէն կը նայինք միշտ յուսալից վաղուան:
Հայ ժողովուրդը կորցրեց արժանաւոր մի զաւակ:
Հինգշաբթի օր, Օգոստոս 11-ին, առաւօտեան ժամը 6-ին, Զարիֆ թաղի «Դաքթըրզ» հիւանդանոցում, ամբողջ ութ օր մահւան դէմ մաքառելուց յետոյ, ընկ. Կարօ Սասունին յաւիտենապէս փակեց իր աչքերը:
Ճաշից յետոյ, ժամը 4-ին, երկու օթոմոբիլներով Փարիզիս հասանք Սեւր: Ինձ ուղեկցում էին խորհրդականներ Ա. Էնֆիաջեանը, Բժ. Յ. Նեվրուզը եւ երկու քարտուղարներ: Սեւրի յախճապակու յայտնի գեղարւեստական գործարանի գլխաւոր դահլիճը պատրաստւած էր Խաղաղութեան Համաժողովն ընդունելու համար:
ՅՕԴՒԱԾ 88.- Թուրքիան յայտարարում է, որ ինքը ճանաչում է Հայաստանը իբր ազատ եւ անկախ պետութիւն, ինչպէս արել են սրանից առաջ Դաշնակից պետութիւնները
Գիտէի՜նք որ հիւանդ էր, բայց չէինք ենաթդրեր, թէ այսքա՜ն շուտ պիտի հեռանայ մեզմէ: Օգոստոսի 8ին, Գրիգոր Ամիրեան փակեց իր աչքերը, հիւրընկալ՝ բայց օտար այս ափերուն վրայ: Իր յիշատակի ոգեկոչման առթիւ բոլոր խօսք առնողները, շեշտը կը դնէին այն մասին թէ Գրիգորի հոգին տառապեցնող գլխաւոր մտահոգութիւնը եղած էր այն, թէ կրնար մեռնիլ օր մը հայրենի երկրէն հեռու, զուրկ՝ հայրենի հողին գուրգուրոտ պաշտպանութենէն: Իսկ այդ մուրազը մասամբ կատարուեցաւ Հայաստանէն բերուած ափ մը հող խառնելով իր հողակոյտին, զոր ղրկած էր քրոջ որդին արժանաւորն Ճորճ Մարտիկեանը, որպէսզի հայրենի կարօտով վշտահար իր մօրեղբօր՝ Գրիգոր Ամիրեանի հոգին, մասամբ գէթ մխիթարուած զգայ ինքզինք:
Օգոստոս 6 չորեքշաբթի առաւօտ ժամը (ը. ե.) 9½-ին Զմիւռնիա՝ Թօփալեան եղբարց մեծ վաճառատան մէջ՝ դաշնակցական ահաբեկիչներու ձեռքով տէռօրի ենթարկւեցաւ նշանաւոր մատնիչ Գարեգին Տէր Մանիկեան: Ահաբկիչները ազատ են:
«Դրօշակ» - Օգոստոս 1902
Թիւ 8 (128)
Ափսո՜ս, որ Հայ Յեղափոխական Դաշնակցութեան նուիրուած եւ ընտիր հայրենասէրներու շարքէն մեծ կաղնի մըն ալ ինկաւ, յանձին վեթերան ընկեր Ահարոն Սաչաքլեանի:
Մուրադ Յակոբեան Խրիմեանը ծնւել է 1897-ին Սեբաստիոյ Կովտուն
գիւղում: Նրա ծնողները գիւղի վերաբնակիչներից էին, որ 70-ական թւականներին եկել, հաստատւել
էին աստանդական կեանքի բերումով, Կովտնում: Արհեստով մաղագործներ էին, որ ժողովրդական
լեզւով «բոշա» կը կոչւէին: