 |
| Նկարը՝ ՀՅԴ Պատմութեան Թանգարան-Հիմնադրամին |
Դարձեալ կախաղան, դարձեալ նոր զոհ...
Օգոստոս 9/21-ին, երկուշաբթի առտու արշալուսին–գրում է Կարինից մեր ընկերը–վաշտ մը զօրքի հսկողութեամբ՝ Արամեանը բանտէն կախաղանի վայրը առաջնորդեցին: Արամը առանց մէկու մը օգնութեան, հաստատ քայլերով պատւանդանի վրայ բարձրացաւ, վայրկենաբար հաւաքւած բազմութեանը դիմեց, քանի մը ազդու խօսքերով ձաղկեց տաճիկ կառավարութեան ոճիրները, յայտնեց թէ ինքը հանգիստ հոգով կը զոհւի իր սիրած ազգին ազատութեան համար եւ ապա «կեցցէ՜ Յեղափոխութիւնը, Vive la Revolution!» գոչելով՝ ինքն իր ձեռքով չւանը վիզն անցուց...
Դաշնակցութեան Կեդրօնը (այն ժամանակ ապակեդրօնացում ընդունւած չէր) համամիտ չէր Կերեկցեանի դէմ արձակւած այդ վճռին եւ երբ, չնայած Կեդրօնի հակառակութեանը, Կարինի կօմիտէն իրագործեց իր վճիռը, Կեդրօնը առանձին թռուցիկով դատապարտեց այդ քայլը: Մասամբ այդ պատճառով, մասամբ երկրից դուրս նոր պայմանների մէջ ընկնելով, Թաթուլը մի ամբողջ տարի աստանդական կեանք վարեց Կովկասում, մինչեւ 1892 ամառը, երբ տեղի ունեցաւ Դաշնակցութեան Ընդհանուր Ժողովը: Այդ ժողովին Արամեան իրեն յատուկ կրակով՝ պաշտպանում էր մի ծրագիր, որ իր «հաւատամքն» էր կազմում այն ժամանակ: Նա դէմ էր ընդհանուր ապստամբութեան, ընդհանուր ցոյցերի վերաբերեալ բոլոր առաջարկութիւններին, համարելով այդ բոլորը անկարելիութեան չափ դժւար մեր տկար ու ցրւած ժողովրդի համար: «Այդ բոլորի փոխարէն – պնդում էր նա – պէտք է ընդունել գործունէութեան մի այլ սիստէմ, այն է՝ անհատական տէռօր, ուղղած կառավարութեան կեղեքիչ պաշտօնեաների ու ամէն մի ճնշողի դէմ: Թող տէռօրիստի պարտքը լինի վերջ դնել բռնաւորների կեանքին եւ սպանութիւնը կատարելուց յետոյ երբեք փախոստ չտալ, այլ կանգնել տեղնուտեղը եւ յայտարարել, որ ինքն է կատարողը, առանց ուրիշների մասնակցութեան եւ դրդման, որպէսզի իր պատճառով չվնասւեն ուրիշները, շատ անգամ ամբողջ գիւղեր ու համայնքներ»: Գուցէ շատերին անգործնական թւի այդ անհատական ծրագիրը, բայց անհերքելի է, որ դա նրա անձնական քաջութեան եւ ասպետական վեհ բնաւորութեան պետճախօս նշանն է: Արամեանի այդ առաջարկը ընդունելութիւն չգտաւ Ընդհանուր Ժողովում, եւ այդ իսկ պատճառով նա, անխախտ համզւած իր մտքին, հեռացաւ կազմակերպութիւնից եւ մինչեւ 1894 դուրս մնաց յեղափոխական գործօն աշխատանքներից, զբաղւելով գլխաւորապէս ընդհանուր պրօպագանդայով:
Թէ որքան մեծ էր նրա հաւատը եւ որքան համոզւած յեղափոխական էր Արամեանը, այդ պայծառ կերպով երեւում է իր մի նամակից, որ գրել է 1896 յուլիս 30-ին Կարինի բանտից – մի նամակ այնքան յուզիչ եւ այնքան պերճախօս, որ մենք կը տպագրենք «Դրօշակ»-ի յաջորդ համարում, իբրեւ նրա իդէալների արտայայտութիւն:
Այդ իդէալների համար էր, որ նա սիրով կախաղան բարձրացաւ...
Կարինի մռայլ աբնտը կալանաւորներ շատ է տեսել. այդ բանտից հազարաւոր մարդիկ են տարւել դէպի կախաղան, բայց այնպիսի հերոսներ, ինչպէս Արամեանը – երբեք: Երեք տարւայ տաժանելի բանտարկութիւնը, անխնայ ծեծը, որ յաճախ գործ էր դրւում նրա վրայ, կախաղանի հեռանկարը, որ մի քանի անգամ յաջորդեց 101 տարւայ բանտարկութեան վճռին, նախկին ընկերոջ ստոր մատնութիւնը*, անվերջանալի եւ բազմատեսակ սպառնալիքները – այդ բոլորը մի րոպէ, մի վայրկեան անգամ չթուլացրին նրա հերոսական կրծքում հայրնենիքի ազատութեան հաւատը, եւ նա այդ կենդանարար հաւատով՝ հաստատ քայլերով բարձրացաւ կախաղան ու աչքերը դարձրած սարսափահար ամբոխին գոչեց.
*Մի գարշելի դաւաճան, խնուսցի Տիգրան Գէորգեան, ծանօթ՝ Ազրայիլ կեղծանունով, որ երբեմն Կարինի յեղափոխական գործի մէջ էր եւ շատ մօտիկ Արամեանին, իսկ վերջը դարձաւ լրտես, մտաւ ոստիկանական ծառայութեան մէջ եւ յաճախ ներկայ լինելով Արամի հարցաքննութիւններին, ուղղութիւն էր տալիս քննիչի հարցերին: