Վահան Փաստրմաճեան (Քափիթէն) – Այս անունը կուտային Փլաս տէ Ֆէթի շրջանի ընկերներն ու բարեկամները:
Պ. Վահան իր զինուորական ասպարէզին մէջ, իբրեւ հարիւրապետ թէ հայ եւ թէ տաճիկ զինուորներու եւ զինուորականներու խոր յարգանքի եւ հիացմունքի արժանացած է շնորհիւ իր ազնիւ ու համեստ բնաւորութեան:
Եթէ մարտական հերոսի մը համբաւը չձգեց իր ետեւ Պետօն կամքով աննկուն կազմակերպչի մը, եւ վճիտ ու պատւական սրտի մը անջնջելի յիշատակը կը թողու զինքը ճանչցողներու մէջ:
.jpg)
Քեռին Հայդուկապետ
Հայաստանի երկինքը կը մթագնէր հետզհետէ: Սասունի ապստամբութեան եւ կոտորածի տարիներն էին ու արիւնսիւռ փոթորիկներ իրենց երկունքի վաղորդայնը կը թեւակոխէին: Յեղափոխական քարոզչութիւնը նոր եւ ուժեղ թռիչ մը ստացած էր գաւառներու մէջ, ու անոր կը զինւորագրւէին միշտ երիտասարդներ եւ երբեք տարիքոտներ: Այդ հոսանքը աւելի կը զօրանար երբ Սասունը սպանդանոցի կը վերածւէր, երբ թրքական կախաղանները օրւան իրականութիւնները կը դառնային, երբ, վերջապէս, Պօլիսը յեղափոխական ահեբկիչին անվրիպելի գնդակին որոտը կ'արձագանգէր:
Մուշ, 3 յուլիսի
Կացութիւնը փոխւած չէ. կառավարական խստութիւնները կը շարունակւին ըստ առաջնոյն, նոյն չափով եւ հարստահարութիւնները անպակաս են:
Այս անգամ եւս դժբախտ ընդհարման լուրը հաղորդել վիճակւած է ինձ: Յունիս 20ին, երեքշաբթի, իշխանութիւնները լուռ առած ըլլալով, թէ Ռուբէնը ընկերներով կը գտնւի Փէթար գիւղը, գիշերւայ ժամը 3ին յանկարծակի կը պաշարէ գիւղը:
Ուրբաթ, Յունիս 19-ին, առաւօտեան ժամը 6-ին, իր մահկանացուն կնքեց բազմարդիւն բանասէր եւ մանկավարժ, Հայաստանի Հանրապետութեան խորհրդարանի քարտուղար, կառավարութեան անդամ եւ Հ. Յ. Դաշնակցութեան վեթերան ընկեր Յակոբ Տէր Յակոբեանը, 72 տարեկան հասակում:
Թիֆլիսից եկողները յայտնում են, որ յոնիսի 19ին, գիշերւայ ժամը 11ին, Թիֆլիսի վրացական ակումբից դուրս գալու ժամանակ, անյայտ չարագործների ձեռքով սպանւած է նախկին Ադրբէջանի կառավարութեան նախավահ Խան-Խօյսկին եւ թեթեւ վիրաւրւած է Խանմամեդօվը:
.jpg)
Արդէն ժամանակին կովկասեան մամուլում հաղորդւել է Բիթլիսի հայկական ջարդի մասին: Կոտորածի կազմակերպողը եղել է Վանի կուսակալ Ջէվտէթ բէգը, որ ամօթահար եւ պարտւած տեղի էր տւել Վանի քաջարի ոյժերի հանդէպ: Ինչ չկարողացաւ անել Վանում, յաջողացրեց Բիթլիսում, նախապէս զինաթափ է անում հայերին եւ ապա իրագործում իր դիւային եւ անմարդկային ծրագիրը: Շատ քիչերն են դիմադրել, այն էլ շատ կարճ ժամանակով: Բոլորն էլ մեռել են ողբերգական մահով: Այստեղ միշտ էլ հայերը եղել են թոյլ, անկազմակերպ:
...
Վանի ինքնապաշտպանութեան կռիւը հայերի համար յաջող ելք ունեցաւ: Ռուս յաղթական բանակն ու հայ քաջարի կամաւորները Վան ու Մանազկերտ կմտնէին, քիւրտ ու թուրք խուժանը սարսափած ետ կքաշւէր դէպի Բաղէշ, իր հետ բերելով հարիւր հազարաւոր ժողովուրդ, ապրանք եւ հայերից կողոպտած աւարը:
Շուրջ եօթը տարի առաջ (1978 Յունիս 14-ին), բաւականին առաջացած տարիքում, իր մահկանացուն կնքեց Հ. Յ. Դաշնակցութեան խոնարհ նուիրեալներից՝ Երուանդ Ֆնտքեանը, որը իր կենդանութեան՝ միշտ խուսափեց փառքից, աթոռից ու պաշտօնից, եղաւ համեստների համեստը, մինչեւ այն աստիճան, որ ըստ Վ. Նաւասարդեանի՝ նրա համեստութիւնը հասնում էր անհամեստութեան...
Մարզպետ, որուն մահուան լուրը Միջագետքի աւազուտ տափաստաններէն կը հասնի:
Օր մը «Հայրենիք»ի խմբագրութեան միջոցաւ բաց նամակ մը կը հասնի Օրիորդ Սէվն Պէննէթեանի ուղղուած: Նամակը կուգար Միջագետքէն, սիրային բովանդակութիւն ունէր ան եւ գրուած էր մաքուր գերմաներէնով: Կը զարմանանք բոլորս ալ, ո՞վ է, կը հարցնենք իրարու, Օրիորդ Սէվն Պէննէթեանը, որ մեր միջոցաւ, Միջագետքի խորերէն սիրային նամակ կ'ստանայ: Կսակածը կ'արթննայ մեր մէջ եւ մենք անմիջապէս հեղուկ մը կը քսենք նամակին երկու էջերուն վրայ, հասկնալու համար թէ գաղտնի թանաքով գրուած բան մը կա՞յ այնտեղ:
Ամերիկայի մէջ Հայ Դատի պաշտպանութեան մոլեռանդ մարտիկներէն եղաւ Վահան Գարտաշեան, որ մեռաւ շատ կանուխ, սրտի հիւանդութեամբ, 1934 Յունիս 9ին, Նիւ Եորքի իր բնակարանին մէջ: Գարտաշեանի մահով ամերիկահայ գաղութը եւ բովանդակ հայութիւնը կորսնցուցին արի, անկաշառ, յանդուգն ու հայրենասէր զաւակ մը, որուն կեանքը եղած էր համակ նուիրում մեր ժողովուրդին, մասնաւորապէս վերջին 15-20 տարիներու ընթաքին:
Ժամանակը անցաւ, սակայն
չմարեցաւ այն օրերու յիշատակը: Անհամար ձերբակալութիւններէ, բանտերէ ու աքսորներէ վերջ
կառավարութիւնն ու հարուստներ մեռած կը կարծէին յեղափոխական ոյժը Պոլսոյ մէջ եւ կը
պատրաստուէին ազատ շունչ քաշել: Շահբազը, այդ ստոր արարածը, յանդգնեցաւ յեղափոխութեան
դէմ դաւաճանել. սողացող հայ լրտեսներ ամեն կողմ կը վախտային. հարկ էր սարսափեցնել անոնց,
հարկ էր ապացուցանել, որ «Դաշնակցութիւնը» թեւատարած կը հսկէ եւ արծւի աչքեորվ կը դիտէ
իր շուրջ անցած դարձածները:
Դաշնակցական ահաբեկիչներէն մէկը, Գումգաբու սրճարանի մը մէջ դաշունահար սպանեց վաղեմի լրտես Մայր եկեղեցիի լուսարար վանեցի Յովհաննէսը, որ 1890-էն ի վեր մատնիչի ստոր դերը կը կատարէր: Ոստիկաննեըր վրայ կը հասնին, կսկսի կատաղի կռիւ, ահաբեկիչը հերոսաբար կը մեռնի՝ նախապէս քանի մը լկտի ոստիկաններու կեանքը վերցնելէ յետոյ:
Իր մէկ բարեկամին ուղղած նամակի մէջ Սամսոնը հետևեալն է գրում բժ. Ռուբէնի մասին
«... Այո, սիրելիս, պիտի գրեմ կատարեալ մարդու, բարոյական տիպարի, անձնազոհ ու ընկերական բարձր յատկութիւններով օժտւած մեր թանկագին բժ. Ռուբէնի մասին. նա նմանում էր այն բուրումնաւէտ եւ գեղեցիկ ծաղկին, որ զարդարում է պարտէզը եւ ներս մտնողի առաջին հայեացքը իր վրայ է սեւեռում: Կանգնած ենք դառն իրականութեան առաջ. նա այլեւս չկայ, թաղեցինք նրան սեւ, անհրապոյր փոսի մէջ. սա երազ չէ, այլ՝ իրականութիւն իր մրմուռով եւ կսկիծով: Արցունքը սփոփանք չէ նման կորուստների հանդէպ, կեանքը անգութ է, անիծեալ մահը՝ կոյր:
.jpg)
Կենսագրութիւնը, Մահը եւ Թաղումը
Թաւրիզի բնակչութեան լաւածանօթ եւ սիրւած բժ. Ռուբէնը մայիս 15ին հիւանդանում է բծաւոր տիֆով, որ գնալով ծանրանում է. Թաւրիզի բոլոր բժիշկների ջանքը ու նաեւ Թեհրանի մի քանի բժիշկների խորհրդակցութիւնը ապարդիւն են անցնում, եւ բժ. Ռուբէն մեռնում է յունիս 5ի երեկոյեան ժամի 9ին:
Յունիս 1, Ուրբաթ երեկոյին բացուած է Ցեղակրօն ուխտերու առաջին պատգմ. Ժողովը Պոստոն, «Հայրենիք»ի սրահին մէջ: Պատգամաւորներ գացած են Միջին Արեւմուտքի եւ Նիւ Ինկլէնտի բոլոր հայաշատ կեդրոններէն: Հեռաւորութեն պատճառաւ պատգամաւոր ղրկած չէ Քալիֆորնիան: