ՎԱՆ, Փետր. 24
Հեռագիրները ի հարկէ գուժեցին ձեզի՝ պատահած ծանր դժբախտութիւնը, զարհուրելի դաւաճանութեան մը հետևանքով:
Փետրւար 5, չորեքշաբթի գիշեր, բազմաթիւ ձիաւոր ոստիկաններ, տհերցի դաւաճան Դաւիթի առաջնորդութիւնով կը կոխեն ս. Գրիգոր վանքը, (Վանէն մօտ 20 քիլոմեթր հեռու), ուր՝ դաւաճանին ցուցմունքին վրայ զինւորները թաքստոցէն կը գրաւեն մեծաքանակ փամփուշտ և զանազան իրեղէններ: Վանքը ևս կը կողոպտւի, բայց ոչ ոք չի ձերբակալւիր: Բռնւած փամփուշտները կամբարեն Համուտ աղայի տան քովի զօրանոցին մէջ:
Չորեքշաբթի ցերեկ, երբ ամէն մարդ թէ քաղաքին և թէ Այգեստանի մէջ առօրեայ գործերով էր զբաղած, Դաւիթը ծպտւած զինւորի հագուստով, զօրքին և ոստիկաններուն ընկերացած, կերթայ մէկիկ-մէկիկ իր գիտցած թաքստոցները քանդելու: Մէկ-երկու ժամւայ մէջ ինը պահարան իր ձեռքով կը քանդէ, պաշարւած դրութեան մէջ դնելով ամբողջ թաղեր:
Դաշնակցութեան մարմինները յանկարծակիի կուգան դաւաճանութեան այս անսպասելի արարքէն:
Հետևեալ օրը, հինգշաբթի, Դաւիթ սիրտ առած իր առաջի անպատիժ փորձէն, կը սկսի մնացած պահեստներն ևս ցոյց տալ ու կանցնի Աղւէսաձոր թաղ: Կեդր. կոմիտէն մէկ երկու թռուցիկ խումբ հանելով կուզէ յանկարծակիի բերել դաւաճանը և շանսատակ ընել, զինւորներուն խնայել պատւիրելով:
Առաջին օրը, երբ Սանդի փողոց, բազազ Կէօրկանց տունը պաշարած, խուզարկութիւններ կընէին, արմենականներու ղեկավար Սեպուհը (Երուանդ Քէօսէեան) կուշտի տունէն ելած պահուն, զօրքերէն գնդակահար կսպաննւի. վրայէն կը կողոպտեն տասնոց ատրճանակ մը, քսան ոսկի և հագուստները:
Աղւէսաձոր՝ տունէ մը կը հանեն բաւականաչափ ուժանակի խմոր և փամփուշտ, յետոյ նոյն թաղի մէջ Նալբանդեանենց տունը կը կոխեն, ուր կը բնակէր հեռագրատան չավուշ Արթինը, և պահեստի մթերքին մէկ մասը–որովհետև անհնար էր մէկ կառքով փոխադրել–կառքի մը բեռցած կը տանին դէպի Խաչ փողոցը: Մնացածը կը յանձնեն զօրքի հսկողութեան:
Կառքը կառաջանայ Սահակ բէկի դռան առջև՝ ուրկէ Խաչ փողոցը կերթայ: Թռուցիկ խումբը փողոցին երկայնքը դիրք կը բռնէ սպաննելու Դաւիթը. առաջին կրակը ապարդիւն կանցնի և փոխանակ՝ կսպաննւի ոստիկան մը: Կառքի ապրանքը ազատելու համար, ռումբ մը կը նետւի Սահակ բէկի տան դիրքէն, կառքը կը փշրւի, մէկ ձի կսպաննւի, իսկ զօրքը մօտակայ թիւրք թաղը կը փախչի:
Երեկոյեան, թրքական ժամը 8-էն կսկսի կռիւը զօրքերու և յեղափոխականներու մէջ և դաւաճանը թիւրքերու շարքերուն մէջէն կը կրակէր: Այդ կռւի միջոցին Դաշն. զինւորներ և կամաւորներ կը մտնեն և ջարդւած կառքի զինամթերքը կը վերցնեն կըտանին:
Կռիւը կատաղօրէն կը շարունակւի, մինչև որ մութը կը կոխէ: Աճապարանքի միջոցին տոպրակ մը ուժանակ կը մոռցւի գետինը: Երբ նոր զօրքեր օգնութեան կը հասնին Խաչ փողոցի կողմէն, կամաւորներ արդէն նախօրօք կտրած էին ճամբան:
Երկուստեք գնդակահարութեան միջոցին մէկ գնդակ պատահմամբ կը դպի ուժանակի տօպրակին: Պայթիւնը սարսափելի էր: Սահակ բէկի և դիմացի թիւրքի մը տան պատերը կը փլին, 10 վայրկեան հեռաւորութեան վրայ տուները ապակիները կը փշրւին. քաղաքի և Այգեստանի տուները ժաժի պէս ցնցւեցան, իսկ ձայնը լսելի եղած է մինչև 6 ժամ հեռուն:
Խաչ փողոցի կողմէն եկող զօրքը վախէն ետ կը դառնայ, իսկ Սահակ բէկի տան դիրքը պահողները կը ձգեն կը հեռանան:
Երեկոյեան տասն և երկուքէն յետոյ կռիւը կը մարի:
Միւս օրը կառավարութիւնը կը դադրի խուզարկութիւններ ընելէ: Յեղափոխականները Արթին չավուշի տան կիսատ պահեստը կը վերցնեն և մնացած պահեստները կը քանդեն:
Մատնւած ռազմամթերքի ընդհանուր քանակն է մօտ 270 զէնք և 300,000 փամփուշտ:
Ուրբաթ օր ժողովուրդը իրար կանցնի՝ վախենալով նոր խուզարկութիւններէ և արիւնահեղութիւններէ, բայց ոչինչ չը պատահեցաւ:
Հինգշաբթի երեկոյեան երեքուկէս ժամ տևող կռւի միջոցին սպաննւած են թիւրքերէն մօտ 15 մարդ և մեծ թւով վիրաւոր: Հայերէն կորուստ չը կայ: Միայն գիշերւայ կռւէն յետոյ թիւրք խուժանը այրած է Սահակ բէկի տունը՝ նախապէս կողոպտելէ յետոյ: Պատգամաւորութիւն մը դիմած էր նաև կուսակալին թալանելու համար, կուսակալը մերժած է:
Քաղաքի և գիւղերու յարաբերութիւնները մինչև մէկ շաբաթ կտրւած էին, յաջորդ շաբթուն երթևեկը բացւեցաւ:
Մեծ թւով փախստականներ կան:
Դաւիթ՝ Մահմուդ բէկի տունն է այժմ և միշտ սպառնալիքներ կընէ նորանոր չարիքներ հասցնելու: Այս մարդը հինգ տարի է Դաշնակցութեան մէջ կը գործէր, և վերջերս հասարակ պատճառով գժդւելով մէկ քանի ընկերներու հետ՝ դիմեց այդպէս ամենաստոր և ահռելի դաւաճանութեան, գիտցած պահեստները ցոյց տալով:
Չորս հոգի միայն ձերբակալւած են:
Իբր թէ պատրիարքարանէն հեռագիր եկած է առաջնորդարան և սուլթանէն՝ կուսակալին թէ «կայսերական ներողամտութեամբ դէպքէն և խուզարկութիւններէն» առաջ եկած յանցաւորներուն ներում շնորհւած է, թող չը կասկածին, ազատ են»: Ժողովուրդը սակայն, հին փորձառութիւններէն շատ խրատւած է:
Կըսւի թէ այս մեծ դաւաճանութեան առիթով կուսակալին պատւանշան տրւած է, իսկ սևահոգի Դաւիթին 500 ոսկի նւէր և 15 ոսկի ամսականով ոստիկան–յիսնապետի պաշտօն...
