Դաւաճանի Սպանութիւնը

Տաճատ Թերլէմէզեան
Նկարը՝ ՀՅԴ Պատմութեան Թանգարան-Հիմնադրամին

Տաճատ Թերլէմէզեան կը նկարագրէ թէ ինչպէ՛ս սպաննեց Դաւոն

Կռիւի օրը աչքերը կապած եւ Նիկոլի գնդակով ինկած մարդը Դաւոն չէր եղած, այլ անոր կերպ ծպտուած թուրք զինուոր մը: Որով այդ օրը Դաւոն կ'ազատէր վիրժառու գնդակէն:

Բայց Դաւոն ըսած էր կուսակալին որ «ես թռչուն ալ ըլլամ, չեմ կարող ազատուել Դաշնակցութեան վրէժէն»: Իր դաւաճանած օրէն մինչեւ սպաննուիլը, որ տեղի ունեցաւ 1908 Մարտ 10ի Երկուշաբթի օր, կէսօրէն վերջ, ապրեցաւ 45 օր:

Յեղափոխականներուս եւ ժողովուրդի սրտերէն արիւն կը հոսէր: Մեր կեանքերու պաշտպանութեան համար անթիւ զոհողութիւններով եւ արիւնով ձեռք բերուած անհամար զէնք ու ռազմամթերքը, դաւաճան քինախնդիրի մը միջոցաւ թուրքին ձեռք կ'իյնար: Թշնամին սարսափած էր, երբ իմացած էր որ հազիւ տասէն մէկը կրցած են գրաւել: Անոնց սարսափը աւելի կը սաստկանար, երբ կը յիշէին ռումբերու պարագան, որոնցմէ մէկ հատը շատ աւելի զօրաւոր էր գտնուած քան իրենց ամբողջ թնդանօթներու գոռումը: Վերջէն մեզ պարզուեցաւ որ կռիւի օրը գոռացող որոտումը եւ ցնցումը արդիւնք էր ուժանակ պարունակող տուփի մը պատահական պայթիւնին: Սայլերու վրայ, մնացած է եղեր մէկ տուփ ուժանակ, զոր ընկերներ չեն կրցած փախցնել: Հրացաններէն արձակուած պատահական գնդակ մը կը դպչի ատոր որու պայթիւնէն կը գոռայ որոտումն ու ցնցումը, ի սարսափ թւորքերու եւ ի գոհունակութիւն մեզ:

Ձախին՝ Տաճատ, աջին՝ Դաւճաան Դաւօ 
(առանձին նկարներէ առնուած)

Թուրքերը զգուշացան այլեւս խուզարկութենէ: Սկսեցին դաւեր որոճալ մեր դէմ: Դաւոն սպաննելու համար: Շարք մը յանդուգն եւ փորձառու ընկերներ գաղտնի կը հետապնդէին զայն: Կռիւէն 2 օր վերջ Կ. Կոմիտէն զիս իր մօտ կանչեց: Նկատի էին առած իմ առջի կռուի մասնակցիլս եւ կամովին դիմումս եւ ատրճանակ խնդրելս: Ես ճիշդն ասած՝ այդ ատեն ունէի հինգհարուած Սմիթն Վէնսըն ատրճանակ մը, բայց չէի վստահեր, կարծելով որ օթոմաթիք զէնքերը աւելի լաւն են: Թէեւ վերջէն՝ զէնքերու հետ շատ փորձառութիւն ունենալէ յետոյ գլանաձեւ ատրճանակները աւելի վստահելի կը գտնեմ քան օթոմաթիքները: Կ. Կոմիտէն ինձ յանձնեց 2 Պրաունինկ եւ մէկ մաուզէր ատրճանակներ: Քաղաքամէջէն պահապան Դաւիթը ինձ պիտի օգնէր, եւ մենք պիտի ջանայինք Դաւոյին հանդիպիլ, երբ շուկայ իջնէր: Զէնքերէն միայն մէկ Պրաունինկ Դաւիթին տուի: Իսկ միւս երկուքը իրիկունները շուկան կը պահէի միւս օր գործածելու յոյսով: Աւելի քան 2 շաբաթներ անցան: Քանի մը անգամ իրեն հանդիպեցայ քաղաքի պողոտային վրայ. բայց առանց զէնքի էի: Որոշեցի ատկէ վերջ առանց մէկի մը ըսելու զէնքերը վրաս պահել եւ հանդիպած պարագային սպաննել զինքը: Ամբողջ ամիս մը այդպէս հետապնդելէ վերջ Մարտ 10-ին Երկուշաբթի օրը յաջողեցաւ: Այդ օրը ռումբ ձուլելու համար 2 կաղապարներ դրած խուրջինի մէջ, Այգեստան մեկնեցայ: Հեռուէն նկատեցի դաւաճանը, որ թուրքերու թաղին մէջ բաղնիքի առջեւ Հաջի Հիւսնի թուրք զինուրականին հետ կը պտտէր: Որպէսզի վրաս կասկած չհրաւիրեմ մինչեւ իրեն հասնիլս, խուրջինը աջ թեւիս ձգեցի: Ատրճանակը գրպանս էր, գնակը փողին մէջ պատրաստ: Որոշած էի որ երբ շատ մօտենամ իրեն, վրան յարձակիմ եւ կրակեմ: Թուրք զինուորականը քիչ մը հեռացաւ մեզմէ, այլ մեզ կը դիտէր: Ներքուստ անայլայլ, բայց արտաքուստ վախ ձեւացնելով մօտեցայ իրեն: Նա սկսեց սպառնալ բոլորին, մանաւանդ «Նոր Սերնդական»ներուն, որոնց Փետր. 15 թիւ «Նոր Սերունդ»ի մէջ յանդգնութիւնն էին ունեցած զինք դաւաճան կոչելու: Կը մեղադրէր Հմայեակը, Բարունակը, Գալուստը, Զաւէնը, զիս եւ կը սպառնար մեզ բանտերու մէջ փտտեցնելու: Այդ սպառնալիքներով կը յուսար ինձմէ տեղեկութիւններ ստանալ: Րոպէ մը մտածումը ունեցայ որ եթէ զինքը սպաննեմ, այդ թուրքերու մէջէն անկարելի է որ կարենամ ազատիլ: Ատրճանակի պահպանակը որ վայրկեան մ'առաջ բացած էի, գոցեցի: Բազմաթիւ հարցեր կայծակի արագութեամբ միտքս կու գային կ'երթային: Իմ ազատուելուս մասին րոպէապէս ա՛լ չմտահոգուեցայ. դաւաճանը սատկեցնէի, ինձ ի՜նչ կ'ուզէ լինէր, ա՛լ հոգս չէր: Րոպէ մը դարձեալ ատրճանակի պահպանակը բացի, ցուցամատս ալ բլթակին վրայ: Թողի որ խօսէր, սպասելով յարմար պատեհութեան մը: Դաւօն զինուած էր եւ երկու ձեռներն ալ ատրճանակներու վրայ էին:

Ճիշդ այդ ատեն սրընթաց կառք մ'եկաւ եւ ետեւէն կ'անցնէր: Վախնալով կառքի մէջ մէկէ մը որ զինք յանկարծակիի չբերէ, գլուխը դարձուց եւ նայեցաւ այդ կողմը: Օգտուելով այդ յարմար առիթէն՝ Պրաունինկը րոպէապէս դուրս քաշեցի ու գլխին ուղղելով մատս բլթակին սեղմեցի: Բօ՜մը լսելի եղաւ եւ դաւաճանը դիակնացած ոտքերուս տակը կռնակին վրայ փռուեցաւ: Ատկէ յետոյ աչքերս մթնեցին եւ ոչինչ չկրցի տեսնել: Յանկարծ զէնքերու ձայնէն ուշքի եկայ, տեսայ թէ զինուորականն էր որ իմ վրաս կը կրակէր. անոր վրայ ալ 2 հատ կրակեցի եւ ան փախաւ: Ոտքերուս առջեւ փռուած դիակին վրայ ալ 2 հատ կրակեցի եւ սկսեցի փախչիլ զիկզակ՝ դէպի հայկ.ակական թաղերը: Թուրքերը հարիւրներով ետեւէս կը կրակէին, եւ կը յառաջանային: Բայց երբ տեսան որ մաուզէր ալ ունիմ հետս, եւ որով կրակեցի քանիցս վրանին՝ փախան եւ ծառերուն ետեւ պահուեցան: Հինգ վայրկեան անցած՝ կը մտնէի Այգեստանի այգիները եւ կ'անյետանայի:

Թուրքերը՝ ըստ իրենց սովորութեան՝ անկարող զինուածէն վրէժ առնելու, անմիջապէս սկսած էին անմեղ ժողովուրդը սպաննել: Առաջին զոհը եղած էր հայ կին մը, որու սպանութիւնը 2 ամիս վերջ ձերբակալուած ատենս ինձ կ'ուզէին վերագրել, որպէս ոճրագործ: Այդ օրը անոնք սպաննեցին 71 անմեղ հայեր, որոնք շուկայէն տուն կը դառնային: Իսկ ես ապաստան կը գտնէի ընկերներու քով:

«Ազատ Օր», Աթէնք

Չորեքշաբթի, 26 Մայիս 1982

38-րդ Տարի, Թիւ 11,279