«Եզակի անհատ», «ուխտւածը», «սքանչելի մարդ», «անվեհեր մարտիկ», «գործի մարդ», «անկեղծ ու ազնիւ», այսպէս է բնորոշւում Սիմօնը այն բազմաթիւ յօդւածներում, որ հրատարակեց «Հորիզոնը» նրա մահւան առթիւ: Հիացումի ու պաշտամունքի խօսքեր էին, որ տեղացին դէպի Թիֆլիս աշխարհի չորս ծայրից: Եւ հակառակ բռնապետական կարգերի՝ հայ աշխատաւոր ժողովուրդը անօրինակ հանդէսներով դէպի գերեզման առաջնորդեց իր սիրեցեալ զաւակին...
*Այս յիշողութիւնները Ս. Զաւարեանը գրի էր առել Պոլսում, «Ազդակ» շաբաթաթերթի համար, բայց ժամանակին չէր հրատարկւել: Մի հրաշքով չի կորել և փրկւել է «Ազդակ»-ի թղթերի մի մասի հետ:
Անգին բեկոր է այս, որ Սիմոնի յուշերի մի ուրիշ կտորի հետ՝ տպւած «Հայրենիք»-ի 2րդ բացառիկ թւում անփոխարինելի նիւթ է կազմում Դաշնակցութեան անզուգական երրորդութեան անդամներից մէկի կենսագրութեան համար: Գրւածքը հրատարակում ենք առանց որևէ փոփոխութեան:
 |
| Լուսանկարը՝ Զաւարեան ծնողների հետ ըստ՝ Վ. Զաւարեան, Սիմոն Զավարեան, Եր. 2000, էջ 7 |
Հոկտ. 12-ին, դեռ կէսօր չեղած՝ Վանի շուկայում մի շշուկ է անցնում. իսկոյն մէկը միւսը ետևից խանութներ գոցում ու կծիկ դնում դէպի Այգեստան – կառավարութիւնը գաղտնի զէնք էր բաժանում թիւրքերին. էլ գաղտնին դարձաւ յայտնի, այժմ ամենքիս աչքի առաջ դադարկւում է կառավարութեան զէնքի պահեստը, զինւում է արագաբար թիւրք խուժանը:
...«Այսպէս վերջացաւ մեծ
հիացում
Ու մեծ սարսափ ներշնչող
Սերոբ-փաշան,
Ազատութեան ծարաւի, իդէալով
տոգոր-
ւած, միշտ լաւին ձգտող մի
բնաւորութիւն»...
Դ.-ը Վ. ԲէԼՔ
Ոսկէ գագաթը բանձրիկ Նէմրութայ
Վա՛ռ-վառ կը շողայ մէջ Վանայ ծովուն.
Ազիզ անունդ, քաջ Սերոբ-փաշայ,
Ալմաստով փէլուն մէջ մեր սրտերուն.
Թո՛ղ արարքներուդ արժանի գովքն էլ՝
Խղճուկ գուսանիս անզարդ երգերում
Ջինջ աղբիւրի պէս գլայ, գլգլայ...
Դաշնակից սպաները, պարզեցին քաղաքական մութ մնացած կէտերը եւ Դաշնակից պետութիւնների յաղթութեան մանրամասնութիւնները:
Փոթորիկը տեղահան ըրաւ հսկայ կաղնին, եւ տապալեցաւ ա՛ն ալ:
Գուժկան հեռագիրը բերաւ անոր մահուան լուրը, լուր մը՝ որ ցնծութիւն եւ ճրհուանք պիտի պատճառէ միայն մեր թշնամիներուն:
Նոյեմբ. 28-ին տիրում է եռ ու զեռը: Անդրանիկը դադար չունի. ամբողջ ժամանակ կարգադրութիւններ է անում, դասաւորում է, հրահանգներ տալիս, ջղայնացած սրանք – նրան է ծեծում, անգամ անւանի մարդկանց, ինչպէս, օրինակ, հանգուցեալ Արշակ Շիրինեանին, Գէդէոն Տէր-Մինասեանին, Սահակ Հայրապետեանին եւ մանր-մունր շատ կոմիսարների...
.jpg)
Հոկտեմբերի 13-ին Սալմաստի Ս... գիւղից ճանապարհւեց դէպի երկիր մի ձիաւոր զինակիր խումբ, յայտնի Փոխիկի խմբապետութեամբ: Խումբը բաղկացած էր 15 հոգուց: Պետօյի, Վարդանի և Խանասօրի արշաւանքի ժամանակներից մնացած հայդուկներ էին, որոնք երկար տարիներից ի վեր բնակւում էին Սալմաստում և որոնց գործունէութեան շրջանը Սալմաստն էր իր շրջապատի լեռներով:
Նոյեմբեր, 1893 թ.
Այբուբեն կայ կարդալ-գրել սովորելու համար, կայ այբուբեն այսինքն տարրական օրէնքներ՝ զանազան մասնագիտութիւնների համար. կայ այբուբեն նաև հասարակական խնդիրների շրջանում:
Բուն Զանգեզուրի շրջանի կարգապահութիւնը, որ Անդրանիկի հեռանալուց յետոյ խանգարւած էր, կրկին վերականգնւում էր: Ղափանի ներկայացուցիչները հաստատեցին, թէ տակաւին Մեղրիումն են գտնւում հարւածող զօրամասից անջատւած երրորդ գումարտակի հրամանատար բժիշկ Բօնապարտեանը եւ ձիաւորների հարիւրեակի հրամանտար Ջէբէջին իրենց տղաներով: Բարեբախտաաբր, Մեղրիի շրջանն էլ անձնատուր չէր եղել, չնայած որ թիւրքերը քանիցս դիմել էին: Մի անգամ նոյն իսկ տաճիկները ցանկացել էին խաբել հայերին եւ առաջարկել էին բանալ Օրդուբատից դէպի Զանգիլան տանող ճանապարհը, սակայն,հ այերը իբր պատասխան այդ առաջարկին, ուղարկել էին մի փամփուշտ:
Հ. Յ. Դաշնակցութեան 9-րդ ընդհանուր ժողովը կը շարունակէ իր աշխատանքները կանոնաւորապէս, օրական երկու նիստ գումարելով:
Բացի քանի մը շրջաններէ պատգամաւորներ լրիւ հասած են եւ ժողովն
ունի 61 վճռական ձայն, առանց հաշւելու խորհրդակցական ձայնով հրաւիրւած 21 ընկերները:
Մեր Խօսքը
Հայ ժողովուրդը այսօր կը սպասէր արդարութեան խօսքը լսել:
Երկու ամիսէ ի վեր սրտատրոփ, հեւիհեւ հետեւեր էր ան Մեծ Դատի մը բոլոր փուլերուն: Իր մէկ զաւակն էր զոր կը դատէր Բրիտանական Արդարութիւնը, այն որ արդարութիւններուն լաւագոյնը, մեծագոյնն էր ճանչցուած: Ու հայ ժողովուրդը յոյսով ու վստահութեամբ լեցուած կը սպասէր դատաւորներու վճռին, որով հետեւ անիկա արդարութեան խօսքը պիտի ըլլար:
Անգլ. Պատերազմական Ատեանը որ երկու ամիսէ ի վեր կը դատէր
Ճիվանշիրի Սպանիչ Պ. Միսաք Թորլաքեանը Երէկ Իր Վճիռը Տւուաւ
Ընդհ. Հրամանատարին Կողմէ Վաւերացուելէ Ետք Միայն Պատերազմական Ատեանը Պիտի Հաղորդէ Իր Վճիռը
Երէկ առաւօտ, սրտի կաթուածի հետեւանքով, աչքերը յաւիտենապէս փակեց բացառիկ արժանիքներով օժտուած վաստակաւոր հայուհի մը, որ ամբողջ կէս դար, Պոլսէն մինչեւ Կովկաս, ապա Սասուն, անկէ Հայաստան ու յետոյ Ֆրանսա եւ ի վերջոյ Լիբանան, իր ամէնօրեայ բեղուն գործունէութեամբ, ինքնամոռաց անձնուիրութեան եւ ջերմ ու վարակիչ հայրենասիրութեան տիպար հանդիսացաւ:
Դաշնակցութեան Օրուան առթիւ, արժէր յետադարձ մի հայեացք ձգել մեր անցած շրջանների վրա. այդպիսով մենք ի վիճակի կը լինենք մեր գոյութեան եւ ուժի գաղտնիքը հասկանալ եւ օգտագործել նրան:
Անձնուրաց ֆետայիներու հին ճամբորդը: Դար մը իր ուսերուն՝ անմահ ընկերներուն քովը գնաց:
Թերեւս ամէնէն շատ ծանօթութիւններ ամբարած՝ անդիի աշխարհին մէջ հոգեխռով հին անձնուրացներու զեկուցաբերը պիտի հանդիսանայ Վահան Փափազեան:
Հոկ. 12ին պարզւեց պատւիրակութեան բերած թղթերից, որ տաճիկները Զանգեզուրի գաւառապետ են նշանակել բժիշկ Միքայէլ (Միշա) Պարոնեանին, որ Ազգ. Խորհրդի նախագահն էր, իսկ գաւառակապետի պաշտօն են տւել Նիկոլայ Յովսէփեանին, որ անդամ էր նոյն Ազգային Խորհրդի: Այդ գրութիւնների առիթով տեղի են ունենում անախորժութիւններ. Անդրանիկը ջղայնացած անպատւում է յիշածս հասարակական գործիչներին, թէ ինչո՞ւ տաճիկները նրանց են վստահացել եւ կարեւոր պաշտօններ յատկացրել:
Վերը, ձախէն աջ՝ Խաչիկ Մարտիրոսեան (Շումլացի, «Կայծակ» խմբի բժիշկը), Յարութիւն Բեբէզեան (Արդվինցի, Ջրաբերդի Կ. Կօմիտէի անդամ. 902-903), Երուանդ Համամչեան (հին անուն՝ դ.Հայկոփ-Թորոս, Լևոնի (հայրանուն), Ալեքսանդրօպօլցի, Ջրաբերդի Կ. Կօմիտէի անդամ 902-903), Բարսեղ Թիրեաքեան (Խան, «Կայծակ» խմբի խմբապետ)
Վարը՝ Յովհաննէս Յապզեմալեան (Ալեքսանդրօպօլի կօմիտէի անդամ 903 թ.), Հմայակ Չմշկեան (Ալեքսանդրօպօլցի, «Կայծակ» խմբի խմբապետի օգնական)
Նկարուած են «Կայծակ» խմբի ճանապարհ քցելիս, «Վտակ» գիւղում, 1903 սեպ 15-ին:
(Նկարը՝ ՀՅԴ Պատմութեան թանգարան-հիմնադրամին)