ԴԱՇՆԱԿՑԱԿԱՆ ԽԷՉՕ. Խաչատուր Ամիրեան

Մեր նորագոյն պատմութեան ինքնատիպ դէմքերից մէկն է Խէչօն, որ այսօր, մօտ քսան տարւայ հանրօգուտ գործունէութիւնից յետոյ, հրաժեշտ է տալիս մեզ՝ այս խորախորհուրդ օրերին, զոհ գնալով իր սիրած գործի, իր սիրած ժողովրդի արիւնահեղ պայքարի ռազմադաշտում:

Այդպէս էր վիճակւած նրան ու բնաւ անսպասելի չէր նրա համար այդ ձևի մահը:

Խէչօի Մահը

Յունիս 29ին, Սորփի մօտ, թուրքերը ծանր պարտութիւն կրեցին եւ մեծ զոհեր տալով խուճապի մատնուած՝ փախուստի դիմեցին: Միայն Դատվանի մօտ անոնք կարողացան հաւաքել իրենց ուժերը եւ ամրանալ անմատչելի դիրքերու վրայ: Մեր ուժերը հետեւելով անոնց, դիրքերը գրաւեցին անոնց դէմ հանդիման: Առժամանակեայ լռութենէն յետոյ, յուլիս 6ին վերսկոսւեցան տաք կռիւներ: Մեր աջ թեւը Անդրանիկի հրամանատարութեան տակ յարձակման դիմեց, կեդրոնը կը գտնուէր Դրօն. իսկ ձախակողմը՝ Քեռին: Ամբողջ օր տեղի ունեցաւ ուժեղ հրացանձգութիւն, մերոնք առաջ անցան մինչեւ Դատվան, փորձեցին ամրանալ գերեզմանոցի մէջ, բայց թշնամու սոսկալի կրակի տակ ստիպուած եղան յետ քաշուիլ:

Մեծ Նահատակներու Յաղթական Թաղումը

Վանի հայ ազատագրութեան պատմութեան մէջ երէկի յուղարկաւորութիւնը աննախընթաց պիտի ըլլայ. աննման Իշխանի եւ հերոս մարտիկներու մահը խթան մը եղաւ Վանեցիներու համար հերոսական պատմութիւն մը շինելու: Առտուն, տեղական հայ զինուորները շղթայ կազմած էին դագաղներու շուրջ: Հոն սեւ դագաղներուն մէջ շրջափակուած են յոշոտուած ու բզիկ բզիկ եղած մարմինները Իշխանի, Վահանի, Պօղոսի, Միհրանի եւ Բրուտեանի, թարմ ծաղկեփունջերը ծանրաբեռնած են արդէն անոնց քնացող աչքերը:

Անոնց Վերջին Օրը (1915 ապրիլ 3, ուրբաթ)

Անձրեւոտ ցուրտ առտու մըն է: Նորաշէնի հրապարակը կ'եռայ կրկին բազմագոյն ու շատախօս ամբոխով մը: Խուճապ մը, ջղագրգիռ վիճակ մը, ամբոխային իրարանցում մը ծայր է առած նորէն: Այս անգամ ո՛չ թանդանօթի ձայներ են լսուած, ո՛չ Անդրանիկ փաշայէն սուրհանդակ է եկած Արամփաշային, ո՛չ ալ Ռուսները կուգան... Շատախն է որ բռնկած է այս անգամ... Դող, կասկած եւ իրարանցում ծերերու, կիներու եւ վախկոտներու մէջ, ճրհուանք «վերջապէ՜ս»ի ցնծագին հոգւոց՝ երիտասարդներու քով:

Զաւարեան Մուշի Մէջ

910-911 ուսումնական տարին էր: Զաւարեան թողած Կովկասը՝ եկած էր կիսաւեր Տարօնը կենդանութեան ոգի եւ մտաւոր լոյս բերելու:

Նոյն տարուան դեկտեմբերին էր որ Զաւարեանի հրաւէրով Մուշ պաշտօնավարութեան կ'երթար Բաբերդէն, Կովկասէն, Վանէն ուսուցիչներու շարք մը: Վանէն գացողներու թիւը հինգ էր: Մեծ ոգեւորութեամբ ճանապարհ ընկանք դէպի Մուշ, տեսնելու Հայոց հին Աստուածներու, Մամիկոնեաններու, Տարօնի առիւծներու հայրենիքը, պաշտօնավարելու Դաշնակցութեան պատկառելի գործիչ Զաւարեանի ղեկավարութեան ներքեւ: