Մայր բնութիւնից եւ բախտից պարգեւատրուած բացառիկ անհատներից էր Անդրանիկը եւ բացառիկ վիճակի արժանացաւ նա հայոց պատմութեան մէջ: Եթէ ժողովրդական կամ ազգային հերոս բառը որոշ իմաստ ունի, Անդրանիկը եղաւ բառիս ամենալայն մտքով հերոս, որի ճակատը դափնէ պսակով զարդարեցին «Հայոց Կուսանք» եւ հայ աշուղները փառքի երգեր ձօնեցին նրան:
Ֆրէզնօ, Կալիֆ. 8 սեպտ.
Երէկ երեկոյ, Ֆրէզնոյի Հայոց Արարատ գերեզմանոցէն վերադառնալէ անմիջապէս յետոյ հեռագրեցի Ազգային հերոս Անդրանիկի յուղարկաւորութեան մասին՝ խոշոր գծերով: Այս նամակով կը մտնեմ մի քիչ աւելի մանրամասնութեանց մէջ:
Անմահ յեղափոխական Անդրանիկը մեռաւ: Իր մահուան քառասունքը դեռ չեղած, մեր հակառակորդներն սկսան իրենց սովորական վայնասունը բարձրացնել: Այդ տարրերը, որոնք երբեք Անդրանիկի գաղափարականութեան չեն հաւատացած, որոնք մեծ հերոսի կռիւներն ու խոյանքները միշտ ալ դատապարտած են, քարեր կը նետեն մեր հասցէին:
 |
| Ձախին՝ Դրոյի հետ Լիբանան. աջին՝ Ռուբէն Տէր Մինասեանի հետ, Ֆրանսա, 1938 |
Արդէն քառասունքն է այն օրուան, երբ իր մահուան անակնկալ գոյժը տուաւ երէց ընկեր մը, լիբանանեան լերան մը բարձունքին, և, տակաւին, չեմ հաշտուած իր մահուան գաղափարին հետ:
Նկարը՝ ՀՅԴ Պատմութեան Թանգարան-Հիմնադրամին
Իր մարտական գործունէութեամբ Ջումշուդը պատկանում է Հ. Յ. Դաշնակցութեան անձնւէր մարտիկների այն փաղանգին, որ գործել է Անդրկովկասում, Պարսկաստանում և Տաճկաստանում*: Նրան մենք ճանաչում ենք 1902 թ. երբ կուսակցութեան որոշումով Կողբի աղահանքում պատուհասելով մի դաւաճանի՝ ենթարկւել էր Ռուսաստանի ցարական ոստիկանութեան, և ժանդարմերիայի հետապնդման: 1902 թ. գարնանն էր, երբ Ջումշուդը ապաստանել էր Բագու և գտնւում էր Հ. Յ. Դաշնակցութեան Ոսկանապատի Կենտր. Կոմիտէի պաշտպանութեան ներքոյ: Կ. Կոմիտէի որոշումով նա տեղափոխւեց բանւորական շրջանը՝ Բալախանի, և տեղաւորւեց Ա. Մանթաշևի Սաբունչու շրջանի թիւ 50րդ նաւթահանքում, ուր մնաց մի առժամանակ, մինչև որ թուլացաւ նրան հալածող ոստիկանական հետապնդումը: Նա թագստոցում չկարողացաւ երկար մնալ. չնայած, որ ոչինչի պէտք չէր զգում, բայց Կ. Կ.-էի հաւանութեամբ և աջակցութեամբ անցաւ Ռուսաստան:
.jpg)
Ջումշուդ Ղարիբի իսկական անունն է Մարտին Տէր Գալսեան: Ծնած էր 1882 թ. Թիֆլիզի Հաւլաբար թաղում: Տարրական կրթութիւնն ստացել էր թաղային դպրոցում, յետոյ անցել էր Ներսիսեան դպրոց:
Այսպէս կը կոչէինք զինք, ոչ թէ զանազանելու համար զայն ուրիշ Հրաչներէ, այլ արտայայտելու համար մտերմութիւն մը, գուրգուրանք մը, որ «ընկեր» կոչումէն աւելի ծանր կը կշռէր կարծես:
Նիկոլը ինքը թողել է մեզ հետեւեալ կենսագրական տեղեկութիւնները իր մասին:
«Ծնած եմ 1875 թ. մարտ 24ին, Թիֆլիսում: Ուսել եմ Ներսիսեան դպրոցում, Գէորգեան Ճեմարանում երկու տարի, Մոսկուայի համալսարանում մէկ տարի եւ Լօզանի համալսարանում մէկ տարի:
.jpg)
Գիշերւան տարաժամ պահուն, երբ գրիչը ձեռքս կառնեմ երկու տող նւիրելու հերոսացած ընկերոջս յիշատակին՝ իր մանրամասն կենսագրութիւնը գրել չէ նպատակս:
.jpg)
1878-ին, Գնունին, տակաւին տասներեք տարու պատանի, իրենց տան մահն ու հովւական ցուպը ձգելով, Վասպուրականի Է. գիւղէն կանցնի Վաղարշապատ, իր հօրեղբօր հովանաւորութեան ներքեւ կրւելու եւ ուսում առնելու:
 |
| Նկարը՝ ՀՅԴ Պատմութեան Թանգարան-Հիմնադրամին |
Յեղափոխական Վասպուրականի ֆէդայական դպրոցի երկրորդ սերնդի մոհիկաններիցն էր մեր ողբացեալ ընկեր Փանոսը, որ տարւոյս Օգոստոս 12-ին (11-ին) իւր մահկանացուն կնքեց 82 տարեկան նահապետի պատկառելի հասակում: Պատշաճ յարգանքի յուղարկով նրա մարմինը ամփոփւեց իւր գաղափարակիցների պանթէոնում, Թեհրանի Հայոց գերեզմանատանը:
Հայոց Ազատագրական Յեղափոխութեան շքեղ կերպարանքն է, որ կը տեսնենք Դաշնակցութեան փոթորկալի անցքերուն մէջ, անցքեր ու արարքներ, որոնք հրաբուխի պէս ժայթքեցան ու ցնցեցին Հայ Աշխարհը:
Օղակ մը եւս կը փրթի Հ. Յ. Դաշնակցութեան «միջին» կոչուած սերունդի շղթայէն: Սերունդ, որուն վիճակուեցաւ դժբախտ ճակատագիր մը:
Հայաստանի հողային պահանջները բոլոր հայ հոսանքներու կողմէ Միջազգային Խորհրդաժողովներու մօտ արարծելու, ինչպէս եւ հայ մամուլին մէջ այդ հարցը քննելու ատեն, հիմ կ'ընդունուի Սեւրի դաշնագրով ստացուած հայրենիքը, նախագահ Ուիլսընի կողմէ գծուած սահմաններով:
.jpg)
Դարձեա՜լ կախաղան:
Այո՛, հայ զինւոր, դարձեալ խարոյկ՝ ազատութեան ճամբուն վրայ, դարձեալ զոհաբերութեան նոխազ՝ Բռնութեան հեթանոս Տաճարին առջեւ, դարձեալ որբացած մօր վայնասուն, դարձեա՛լ ցասում, դարձեա՛լ վրէժխնդրութիւն:
Կ. Պոլիս, 9/21 օգոստ.
Նոյն օրն իսկ հեռագրեցինք ձեզ այն երեք տէրրորական գործողութիւններու
մասին, որոնք Կ. Պոլսի Կեդրոն. Կօմիտէի որոշումով իգործ դրւեցան 6/18 օգ. չորեքշաբթի:
Մի հայ երիտասարդ՝ Արտաւազդ Թումանեան: «Հայրենիք»ի եւ կամ ուրիշ որեւէ հայ թերթի ընթերցողներին անծանօթ մի անուն: Փաստօրէն ոչինչ չասող մի անուն, քանի որ Արտաւազդ Թումանեանը չէր կատարել գործեր, որ հետք թողած լինելով՝ յիշատակումի ու դրուատիքների արժանի համարուէին առանձնապէս:
 |
| Լեւոն Շաղոյեան եւ Ռուբէն Տէր Մինասեան |
Լեւոն Շաղոյեան՝ «ՓԱՇԱ»:
Այսպէս որակուած էր ան իր ժողովուրդին կողմէ: Ժողովուրդ մը, որ գիտէ իր զաւակներուն հանդէպ ցոյց տալ գուրգուրանքի, գանահատութեան եւ սիրոյ ամէնէն անկեղծ զգացումները:
Օգոստոսի 6-ին Ուրմիայի Կարմիր Խաչի հիւանդանոցում վախճանւեց Ջալլադը:
Սեպտեմբեր 15-ին, Սիրաքիւսի հայ առաքելական եկեղեցիին մէջ հոգեհանգստեան արարողութիւն տեղի ունեցաւ ընկեր Ա. Սաչաքլեանի մահուան տասներորդ տարելիցին առիթով, կարգադրութեամբ կեանքի իր ընկերոջ՝ ընկերուհի Էլիզայի, եւ զաւակներուն՝ Աստղիկի, Արփինէի եւ Յարութիւնի:
Դրուագ Մը Մեծ Եղեռնէն
Խարբերդի Հրկիզուած Բանտի Հերոսներէն
Այսօր՝ երբ վշտի անհուն թախիծով կը վերյիշեմ եղեռնի արիւնոտ օրերուն՝ Մեզիրէի «հրկիզուած բանտը», հոգեկան փոթորիկ մը կ'անցնի իմ ներաշխարհէն եւ զուլումի մշուշի մէջէն կը տեսնեմ աճիւնները մեր աննման հերոսներուն, որոնք ապրեցան ու գործեցին հայ ազգին ծառայելու վսեմ իտէալով, եւ որոնք՝ երբ տակաւին խանդ ու եռանդ ունէին իրենց ամբողջ կեանքը, իրենց գործունէութիւնը եւ կորովը տրամադրելու իրենց սրբազան գաղափարին, ինկան ժողովուրդի մը վայրագ ոճիրներուն տակ:
Եթէ յիշողութիւնս ինձ չի խաբում, 1918-ին էր՝ հեռագիր մը ստացանք Ազգային Բիւրօից Ա. Ահարոնեան եւ Ն. Աղբալեան ստորագրութեամբ. «Ալէքսանդրապօլ մեկնեցէք, Խատիսեանից կստանաք կարգադրութիւնը»: Էջմիածնից ճամբայ ընկանք Կորիւն վրդ. Եւ տողերիս գրողը եւ նոյն օրը ներկայացանք Քաղաքագլուխ պ. Ա. Խատիսեանին, որից պէտք եղած պաշտօնական թղթերը ստանալով հետեւեալ օր երկաթուղին նստանք: Ինձ վիճակւած էր Խորասան կայարանը, իսկ ընկերիս՝ ուղղակի Էրզրում քաղաք:
Այսօր, օգոստոս 3ին, լրացաւ ուղիղ մէկ տարի այն օրից, երբ հազարաւոր ժողովուրդ յուզւած, ալեկոծ ծովի պէս յորձանքներ տալով՝ գնաց եւ զարկւեց Էջմիածնի մրափող պարիսպներին, խանգարելով նրա դարաւոր նիրհը:
Սօֆիայից մեզ հեռագրում են.–
Օգոստոսի 3-ին (ն. տ.) գիշերը ժամը 2-ին Կ. Պոլսում դաշնակցական 2 ահաբեկիչներ զարկեցին թատրոնից դուրս եկած ժամանակ նախկին յեղափոխական, նախկին վարդապետ, դաւաճան և հանրածանօթ մատնիչ Մամբրէին: Վիրաւորւած է և մէկ ոստիկան: Ահաբեկիչները ազատ են: Մանրամասնութիւնները նամակով:
 |
| Նկարը՝ ՀՅԴ Պատմութեան Թանգարան-Հիմնադրամին |
Հայ Յեղափոխական Դաշնակցութեան խիզախ ու անվեհեր ահաբեկիչներու ընտրեալ փաղանգին կը պատկանէր Արամ Երկանեանը:
Ինչպէս Սպաննուեցան Վ. Խորէնի եւ Ա. Շիրինեան
Խմբագրատուն մտաւ Գորիսի բանտում եղած մի շատ վստահելի երիտասարդ, որ ներկայ է եղել բանտում կատարուած պօլշեւիկեան եղեռնին ու տալիս է հետեւեալ տեղեկութիւնները այդ եղեռնի շուրջ.-
Ընկեր Համօ Օհանջանեանի յուղարկաւորութիւնը տեղի ունեցած է Օգոստոս 1-ին՝ մեծաշուք հանդիսութեամբ եւ համաժողովրդական սուգի եւ յուզումի մէջ: Այդ տխուր հանդիսութիւնը յուղարկաւորութիւն մը չէր միայն, այլ սիրոյ եւ համակրանքի սրտայոյզ արտայայտութիւն մը:
Մեր մեծ ու ողբացեալ ընկերը, բոլորովին քաջառողջ, երբ կը պատրաստուէր Լիբանան մեկնիլ, Յուլիս 17ին, յանկարծակի թեթեւ անհանգստութիւն մը զգալով տունը կը մնայ: Այս վիճակը կը շարունակուի մէկ-երկու օր, իբրեւ պատահական տկարութեան մը արդիւնքը, մինչեւ որ բժիշկներու յանձնարարութեամբ կը փոխադրուի Վիքթորիա հիւանդանոցը, ուր կը ճշդուի վերջնապէս իր հիւանդութիւնը – միզարգելութիւն:
 |
| Նկարը՝ ՀՅԴ Պատմութեան Թանգարան-Հիմնադրամին |
Նպատակս չէ Դաշնակցութեան պատմութիւնը գրել: Այդ մեծ ու դժուարին գործը թողնենք ապագայի անաչառ պատմագրին:
Քառասուն տարի լրացել է այն օրից, երբ այս կուսակցութեան հիմը դրուեց մի քանի գաղափարական Առաքեալների անխոնջ ջանքերով:
Համօ Օհանջանեանը Հ. Յ. Դաշնակցութեան հիմնադիրներին անմիջապէս յաջորդող սերնդից էր՝ նրանց գաղափարներով եւ աւանդութիւններով ներշնչուած, նոր սերունդներին հիմնադիր սերնդի հետ միացնող կուռ շղթային ամուր օղակներից մէկը: Նա իր մէջ տարրեր ունէր ե՛ւ Քրիստափորից, ե՛ւ Զաւարեանից եւ Ռոստոմից. ուրոյն անհատականութիւն էր – տիպար մտաւորական եւ տիպար Դաշնակցական՝ օժտուած մտաւոր ու բարոյական բարձր առաքինութիւններով:
.jpg)