Վիրաւոր առիւծը իր շունչը փչեց:
Նա վաղուց էր ստացել այդ վէրքը: Խոցւած սրտից՝ թափառում էր երկրից երկիր՝ անհանգիստ ու հայրենակարօտ: Աշխարհը նրա համար դարձել էր մի նեղ վանդակ, որի պաղ ձողերն էր կրծում նա յուսահատօրէն: Ժընեւից Պոլիս, Պոլսից Բարձր Հայք ու Ատրպատական քայլում էր նա հալածական: Մի անմեկնելի կարօտ մշում էր նրա սիրտը, եւ յաւիտենական թախիծը կծկւել էր նրա աչքերի մէջ:
Կովկասեան ճակատի մերկացումը սպառնական կերպարանք է առել հայ ժողովրդի ֆիզիքական եւ քաղաքական գոյութեան համար: Ռուս յեղափոխութեան ամենից արժէքաւոր նւաճումները պաշտպանելու, ինչպէս նաեւ հայ ժողովրդի գոյութիւնը ճակատի վերահաս վտանգից փրկելու համար հայութիւնը պարտաւոր է լարել իր բոլոր կենդանի ոյժերը: Ճակատագրի բերումով Ազգային Խորհուրդն է վիճակւում վարել հայ ժողովրդի բաղդը այս վտանգալից ժամանակ: Իբրեւ Մեծ Ռուսաստանի ազատ քաղաքացիներ եւ իբրեւ հայ ժողովրդի բաղդի վարիչներ, իր քաղաքացիական եւ ազգային պարտականութեան, ինչպէս եւ իրեն վրայ ընկած ծանր պարտականութեամբ՝ Ազգային Խորհուրդը զէնքի է կանչում ճակատի պաշտպանութեան համար բոլոր հայերին Անդրկովկասի եւ Ռուսաստանի սահմաններում, վստահ թէ մեր հարեւան ազգերն եւս իրենք միջոցներն ձեռք կառնեն Կովկասի կուլտուրան եւ յեղափոխութեան նւաճումները պաշտպանելու համար:
Դաշնակցութիւնը ծերունի ներկայացուցիչ գրեթէ չունի: Այս հանգամանքը ինքնին ապացոյց է Դաշնակցութեան երիտասարդութեան, բայց եւ բնորոշումն է կուսակցութեան յեղափոխական կեանքի ու գործի: Սիմէօն, Քրիստափոր չծերացան, չէին կարող..
Վանում մի խումբ խաչագողներ տաճկական կեղծ ոսկիներ են շինում եւ աշխաոտւմ տարածել ժողովրդի մէջ:
Առաջին զոհերից մէկը դառնում է մի քիւրդ գիւղացի, որ ոչխար է բերած լինում քաղաք ծախելու եւ ընկնում է դրամանենգների ձեռքը: Սրանք առնում են նրանից ոչխարները եւ տալով նրան 9 կեղծ ոսկի՝ ճանապարհ գնում:
 |
| Մէջտեղը ձախէն նստած՝ Եղիշէ Պահլաւունի եւ Սմբատ Բորոյեան Ետեւը՝ Մշեցի խմբապետ Նադօ Գրիգորեան |
Մայիսի 21-ին վախճանւեց վէրքերից Վանի հիւանդանոցում Անդրանիկի գնդի խմբապետ Նադօ Գրիգորեանը: Նա էլ ընկաւ կեանքի այն ճամբին, որով գնացել են շատերը ու իրենց հերոսական մահով յաւերժացրել ազատութեան մեծ գաղափարը:
Երեւանէն կը հաղորդեն, որ երկարատեւ հիւանդութենէ մը յետոյ, վախճանւած է Վանի հին մարտիկներէն ընկեր Ալէս Պարսամեանը:
1894 թւականներուն, երբ Հ. Յ. Դաշնակցութիւնը առաջին անգամ ըլալլով մուտք կը գործէր Վանի մէջ, Կվկասէն եկած պրոպագանդիստներու միջոցով, ընկեր Ալէսը իր անբաժան ընկերներու՝ Թէոսի եւ Արմենակի հետ մտան կուսակցութեան շարքերու մէջ եւ դարձան այդ կուսակցութեան Վանի առաջամարտիկներ եւ գլխաւոր նեցուկներ:
Մի կսկծալի կորուստ եւս... Հեռագիրը անցեալ օր գուժեց մեր սրտակից ընկեր Ստեփանի մահւան բօթաբեր լուրը...
Պատմական այս փոթորկալի օրերին, երբ համայն մարդկութիւնը ցնցող անցքերը յաջորդում են իրար ապշեցուցիչ արագութեամբ, երբ ծւատւած հայութեան առաջ բացւում են այնքան գրաւիչ հեռանկարներ եւ նրա լաւագոյն զաւակների տենչերն ու երազները մօտ են իրականալուն, ծանր է հաշտւել հեգնող ճակատագրի անողոք այս հարւածի հետ...
Ընկերներ!
Ռուսաստանի անարգ բռնապետութիւնը խրոտակւեց իր ոճիրների ծանրութեան տակ: Յեղափոխական աշխատաւորութեան եւ զօրքի միահամուռ ջանքերով ազատութեան արշալոյսն է ծագել լայնածաւալ պետութեան բոլոր քաղաքացիների եւ բոլոր ժողովուրդների համար: Հին ռէժիմի փլատակների վրայ այժմս կանգնած է Յեղափոխական կառավարութիւնը, որ արդէն ճանաչւած է իբրեւ երկրի գործերի ժամանակաւոր ղեկավար բոլոր ժողովուրդների, բոլոր քաղաքական կուսակցութիւնների եւ զօրքի կողմից: Նոյն իսկ հին ռէժիմի ներկայացուցիչները ստիպւան են իրենց ոճրապարտ գլուխները խոնարհել նոր կառավարութեան առաջ:
 |
| Նկարը՝ ՀՅԴ Պատմութեան Թանգարան-Հիմնադրամին |
Թիւրքահայ ազատագրութեան վետերաններէն մինն է, որ հողին տակ կը ծածկւի՝ եւ ամենդառնակսկիծը այդ մահւան մէջ այն է, որ մեր Առաքել աղան, չունեցաւ Քեռիներու, Արտաշէսներու, Խէչօներու ասպետական բաղդաւորութիւնը – ռազմի դաշտին մէջ փչելու իր շունչը, այլ իր տարաբախտ սրտակից ընկեր Աւօին (Կիւմիշխանեցի Աւետիս Բիզեան, մահ. 1916) պէս անկոողնին մէջ անէացաւ:
I
Որովհետեւ ես շատ լալկան երեխայ էի, դրա համար էլ մայրս ինձ լռեցնելու համար շարունակ կրկնում էր. «տաճիկ է գալիս», «տաճիկ է գալիս», «քուրդ է գալիս» և իսկապէս, երբ այդ սարսափելի անունները լսում էի, անմիջապէս ձայնս կտրելով, վազում էի մօրս մօտ եւ մտնում էի նրա գոգնոցի տակը:
.jpg)
Պէտք է ունենալ բարոյական մի անսպառ կորով, պէտք է տիրապետել անձնազոհութեան անհատնելի ու անըկճելի կարողութեան, որ մարդ լինի մեծ, սերունդներից առաջ անցնի, թէեւ ժամանակի եւ տարածութեան փոքրիկ յաւիտենականութիւնների վրայով, լինի իրոք անհատ, անհատնելի, անսպառ ու յաւերժ: Լինել անցեալ ֆիզիքապէս, բայց մնալ միշտ ապագայա, միշտ անհասանելի, միշտ օրինակ:
Եղիշէ Թոփչեանի Անմահ Յիշատակին
Այս ազատ օրերին, երբ աշխատաւորութիւնը եռանդուն կերպով ձգտում է իր իրաւունքներին տիրանալ, առաջ են գալիս յեղափոխական գործիչներ, որոնք ուզում են իրականացնել այն բոլոր յոյսերը, որ փայփայում է աշխատաւորութիւնը:
Պարտքի ու անձնւիրութեան մի նոր զոհ – մի չքնած զոհ... Աղէտը դուրս կոչեց նրան ժամանակաւոր հանգստից և նա գնաց վտանգի ամենաահաւոր կենտրոնը – Էջմիածին – ուր աշխատում էր իր նշանաւոր եղբօր քով (բժ. Համազասպ Օհանջանեանի, մեր Համօի), խնամում էր ամենածանր հիւանդներին, որպէս մարմնացած գթութիւն, միշտ «դիրքի վրայ», միշտ հոգսերով ու զրկանքներով շրջապատւած...
Այսօր հողին է յանձնւում Դումանի մարմինը իր ընկեր Սիմոնի կողքին:
Ի՞նչ կապ կարող է լինել խաղաղութեան սիմւոլ ու զէնքի թշնամի Սիմոնի և «խաղաղութեան» թշնամի ու զէնքի սիրահար Դումանի միջև. ի՞նչ կարող էր միացնել այդ երկու հակոտնեայ ոյժերը և դարձնել նրանց ընկերներ:
Դումանի Մահուան Շուրջը
Գանձակ, 24 սեպտեմբերի
Վճռւած է Դումանի դիակը տեղափոխել Թիֆլիս և թաղել ազգային Մեծ նահատակ Սիմէօն Զաւարեանի կողքին:
 |
| Նկարները՝ ՀՅԴ Պատմութեան Թանգարան-Հիմնադրամին |
Երկիր գտնւած ժամանակս շարունակ ականջիս էր հասնում Նիկոլ, Նիկոլ, Դուման, Դուման անունը:
Եւ ահա մի օր 1904 թւին, ես բաղդ ունեցաւ Բագւում Նիկոլին տեսնելու:
Օգոստոսի 6-ին Ուրմիայի Կարմիր Խաչի հիւանդանոցում վախճանւեց Ջալլադը:
Հեռաւոր երկնքի տակ, հեռո՜ւ այն երկրից ու ժողովրդից, որոնց վերածնման համար նա չէր խնայել իր հոգու ու մտքի ամբողջ կարողութիւնը, կնքեց իր մահկանացուն հին սերնդի ամենալաւ ու համակրելի ներկայացուցիչներից մէկը – Յովնան Դաւթեանը:
«Եզակի անհատ», «ուխտւածը», «սքանչելի մարդ», «անվեհեր մարտիկ», «գործի մարդ», «անկեղծ ու ազնիւ», այսպէս է բնորոշւում Սիմօնը այն բազմաթիւ յօդւածներում, որ հրատարակեց «Հորիզոնը» նրա մահւան առթիւ: Հիացումի ու պաշտամունքի խօսքեր էին, որ տեղացին դէպի Թիֆլիս աշխարհի չորս ծայրից: Եւ հակառակ բռնապետական կարգերի՝ հայ աշխատաւոր ժողովուրդը անօրինակ հանդէսներով դէպի գերեզման առաջնորդեց իր սիրեցեալ զաւակին...