«Կայծակ» խմբի 5-րդ տասնեակը
(Նկարը՝ ՀՅԴ Պատմութեան թանգարան-հիմնադրամին)
Պարսկաստանում ստացւած մի նամակից մեզ հեռագրում են հետեւեալ կտորը.
«Դաշնակցութեան» զինակիր խմբերը, հետեւակ եւ ձիաւոր, մօտ հարիւր հոգի, մի քանի մասերի բաժանւած, սեպտեմբեր 17-ին (հ.ին տ.ոմարով) յաջողութեամբ անցան ռուս-տաճկական սահմանը: Հետեւեալ օրը, ճանապարհին, սահմանից 6-8 վերստ հեռու, խմբերից երկուսը նկատւում են հովիւներից եւ շուտով շրջապատւում են զօրքերով, թուրք խուժանով եւ քուրդ աշիրաթներով:
Ղարաղշլաղի աւերումից յետոյ, թուրքերն այնքան սրտանպդեւցին, որ իջան եայլաղներից իրենց լքած գիւղերը եւ կրկին փակեցին խճուղին, այնպէս որ երթեւեկութիւնը կրկին Դարաբասի լեռնային դժւարին ճամբովն էր կատարւում: Սեպտ. 27-ին այդ ճամբով երրորդ պատգամաւորութիւնն եկաւ Գորիսից, Զանգեզուրի Ազգային Խորհրդի կողմից՝ խնդրելով շուտափոյթ օգնութիւն:
 |
| (Նկարները՝ ՀՅԴ Պատմութեան թանգարան-հիմնադրամին) |
Արեւելեան եւ Հայաստանի Բիւրօների կողմից Հ.Յ. Դաշնակցութեան 9-րդ ընդհանուր ժողովի հանդիսաւոր նիստը բաց է անում ընկ. Աղբալեանը հետեւեալ ճառով.-
Հ. Յ. Դաշնակցութեան Ե.-րդ Ընդհանուր Ժողովը կանգնած է քաղաքական երկու տարեր պատկերների առջև: Մինչ մի կողմից գալիս ենք Թիւրքիայի մեր քսանամեայ կռիւների փայլուն յաղթանակն արձանագրելու, մինչ Իրանի պատմութեան մէջ՝ մեր մասնակցութեամբ բացւած նոր շրջանն ենք աւետում, մինչ երկու երկիրների բռնապետների տապալումը և ուժասպառ ժողովուրդների վերածնութիւնն ենք ողջունում,– այնտեղ՝ Ռուսաստանում սև րէակցիան է, որ տիրող է, յաղթական: Ժողովրդի դէմ յայտարարւած պատերազմն է, որ շարունակում է մղւել յամառ ու անողոք. այնտեղ՝ արիւնոտ, նոր, մեծ պայքարի հեռանկարն է, որ դրւած է սպառնալից:
Ողջունելով Հին Րէժիմի տապալումը Օսմանեան Պետութեան մէջ, ուր նախկին կարգերու աւերակներուն վրայ կը ձևաորւի ազատութեան շէնքը, Դաշնակցութեան Ընդհանուր Ժողովը, – քաջալերւած քսանամեայ յեղափոխական դրական աշխատանքով, զոր մտցուց վերածնութեան գործին մէջ, լցւած խորունկ յարգանքով անզուգական զոհերու յիշատակին հանդէպ, որոնք դուրս եկած մեր ժողովրդի ցաւէն և ծոցէն, իրենց բողոքով, իրենց արիւնով, իրենց հերոսական մահով, Կուսակցական դրօշի տակ, նոր կեանքի խարիսխը կռեցին, – պարտք կը համարի յայտարարել ի գիտութիւն Թուրքիոյ բոլոր ժողովուրդներուն և յատկապէս հայ ժողովուրդին.
Տերեւաթափ է:
Աշնան հողմը կը մերկացնէ իր կանաչ գեղեցկութենէն հաստարմատ կաղնին, որուն տերեւները մէկիկ մէկիկ կը թափթփին:
Տերեւաթափ է մեր կեանքի մէջ ևս:
Մէկիկ մէկիկ կ'իյնան կանաչ գեղեցկութիւններն ու հարստութիւնները մեր հանրային կեանքին: Համօ, Նիկոլ և այժմ Լիպարիտը:
Մի դագաղ եւս-դէպի հայութեան սրբատաճարը: Մի շիրիմ եւս – ժողովրդական ջերմաբուխ արցունքներով ցօղւած, հարիւր հազարների գուրգուրանքով շրջապատւած: Նիկօլ, Դուման... Հին օրերի նւիրական անուններից է, այն անդրանիկ պլէադից, որ գնացել էր բռնակալութեան եւ ստրկութեան շամբուտների մէջ ճանապարհ հարթելու գալոց ըմբոստ սերունդների համար:
«Հայրենիք» ամսագիրը վերջերս բաւական նիւթ հրատարակեց Կուկունեան խմբի արշաւանքի մասին – Յովս. Մոսէսեանի յուշերը, բայց, մանաւանդ «Դիւան Հ. Յ. Դաշնակցութեան» յաւելւածում տրւած վաւերագրերը: Այդ նիւթերով, կարելի է ասել, ամբողջապէս պարզւում է Հ. Յ. Դաշնակցութեան կեանքի արշալոյսին կատարւած յեղափոխական այդ հետաքրքրական ձեռնարկի բնոյթը: Իբրեւ լրացում տալիս ենք նաեւ Հ. Յ. Դաշնակցութեան ականաւոր գործիչ Ռոստոմի մէկ փոքրիկ գրութիւնը, որ անտիպ մնացել է Հ. Յ. Դ. Կենտր. Դիւանի թղթերում: Գրւածքը կազմւած պէտք է լինի 90-ական թւականների երկրորդ կէսին: ԽՄԲ.:
Հասարակական կեանքի մէջ պատահում են այնպիսի անակնկալ դժբախտութիւններ, այնպիսի ահռելի չարիքներ, որ շշմեցնում են ամենամեծ յոռետեսին անգամ: Յոռետեսը, որը միշտ ամենավատ գոյներով է ներկայացնում ապագան, իւր երեւակայութեան մէջ դարձեալ ունենում է մի սահման, որից չի կարող անցնել, նրա կարծիքով, այս կամ այն հասարակական չարիքի աստիճանը: Բայց դժբաղդաբար մենք տեսնում ենք, որ մեր ներկայ կեանքի մէջ յոռետեսի երեւակայած սահմանն էլ ոչնչանում է, եւ չարիքը տարածում է իր թեւերը աւելի հեռու ու հեռու...
Դ. Կռիւները Սիսիանում
Սեպտեմբերի սկզբներին Անդրանիկը ստիպւած եղաւ վերակազմելու իր զօրամասը, բայց կար աւելի կարեւոր մտատանջութիւն: Սիսիանի եւ Նախիջեւանի միջեւ ընկած է Գիւմրի-Գժաձոր շրջանը, ուր կային հայկական գիւղերի կողքին եւ թուրքական գիւղեր: Այդ շրջանը Սիսիանի ռազմական բանալին է: Եթէ Նախիջեւանից արշաւող տաճկական ոյժը գրաէր Գիւմրին ու Գժաձորը, Սիսիանի դիմադրութիւնը կը դառնար հարցական: Տաճիկներն արդէն գրաւել էին այդ շրջանի հայաբնակ գիւղերը մինչեւ Բադամլու. մնացել էին միայն լեռնային գիւղերը՝ ԳԻւմրի, Գժաձոր, Նորս եւ Նորս-Մազրա, որոնք առաջարկութիւն էին ստացել զինաթափ լինելու եւ ենթարկւելու տաճկական իշխանութեանը:
Գ. Քայքայում եւ Վերակազմութիւն
Օգոստ. 27-ին, կէսօրից յետոյ, Անդրանիկը իր զօրամասով եւ գաղթականութեան հոծ բազմութեան հետ միասին Գորիսից մեկնեց Սիսիան: Բարեբախտաբար, ամառ էր. գաղթականութիւնը պատսպարւել էր բացօթեայ, ուղղակի եայլաղներում եւ ձորերում: Գորիսի ժողովուրդը ողջերթ մաղթեց իւր սիրած հերոսին: Գորիսից դէպի Սիսիան տանող խճուղու վրա գիւղեր չկային, սակայն խճուղուց ոչ շատ հեռու, Որոտն գետի եզերքին, փոս դիրքերի մէջ ընկած էին աւազակաբարոյ Աղուտին, Վաղուտին եւ Ուրուտը (Որոտան):
(նամակներ Ռուստճկական սահմանագլխէն)
20/2 հոկտեմբեր 98
Սեպտեմբերի առաջին օրերուն մէջ արիւնահեղ կռիւ մը տեղի ունեցեր է Բագրևանդէն գաղտնի անցնող մեր զինակիր խումբերէն մէկուն և քիւրդերուն միջև:
Բ. Զանգեզուրում
Յուլիս 23-ին Անդրանիկը որոշեց անցնել Սիսիան-Զանգեզուր, որ լեռնոտ շրջան է եւ շատ ցորեն չունի: Զինւորական կարգապահութիւնը թուլցրել էր. զինւորներին ազատելու եւ գաղթական-զինւորութեան վերջ դնելու նպատակով որոշւեց կատարել մասնաւոր զօրացրում, քանի որ հաց ստանալու ժամանակ հարիւր զինւոր էր ներկայանում, իսկ կռւի ժամանակ հազիւ տասը: