Կատարւեց այն, ինչ որ պիտի կատարւէր անխուսափելիօրէն:
Ղարաբաղի մահմէդականութիւնը յարեց համիսլամական շարժման եւ մեր հայրենիքը սուզւեց նորից խաւար ու խայտառակ միջնադարի մէջ: Մի շարժում, որի մղիչ գաղափարը ոչնչացումն է ամեն մի քաղաքակրթութեան, որի ղեկավարները բարոյազուրկ գիաշտիչ կալւածատէրերն են եւ սրի կրողն է՝ այդ ողորմելի, շրաունակ թալանող ու թալանւող մահմէդական ամբոխը:
Հայ Ժողովուրդ
Հեռագիրը հաղորդեց, որ բարձրագոյն հրամանով վերադարձնում են հայ եկեղեցուց յափշտակւած կալւածները. նոյն բարձրագոյն հրամանով վերաբացւում են եւ հայ-ծխական ուսումնարանները, 1874 թւին հաստատւած ծրագրով:
Հայ ժողովուրդ,
Միապետի սատրապը գալիս է:
Դեռ բռնակալի գահի
ոտերի տակ Միապետի նոր փոխարքան մշակել է մի շարք միջոցներ, որոնցով ուզում էխաղաղացնել
Կովկասը:
Թափօրներ կազմեցինք, այցի գնացինք մզկիթները, յարգանքով եւ սրտաբաց թիւրք հիւրեր ընդունեցինք հայոց եկեղեցիներում, հաշտութեան եւ համերաշխութեան մասին խլացուցիչ ճառեր արտասանեցինք:
Բայց ի՞նչ օգուտ:
Հայ Յեղափոխական Դաշնակցութիւնը սրանով յայտնում է բոլոր ոստիկաններին, ստրաժնիկներին, ոստիկանապետներին, գաւառապետներին, ժանդարմներին եւ խուզարկու ոստիկանութեան անդամներին, որ այսուհետեւ նրանցից իւրաքանչիւրը անխնայ կերպով կոչնչցաւի, եթէ համարձակւի հայերի ձեռքից զէնք խլել, խուզարկութիւններ կատարել կամ բանտարկել այդ նպատակով: Թող նրանցից իւրաքանչիւրը նախ քան այդ տեսակ գործ սկսելը յիշէ Բագւի նահանգապետ Նակաշիձէին, Գանձակի փոխնահանգապետ Անդրէիվին, գաւառապետներ՝ Բօգուպասկուն, Շմերլինգին, Պաւլովին, ոստիկանապետ Սախարովին, պրիստաւներ՝ Նաշչանսկուն, Ջավախովին, Շումակեվիչին, Տէր-Սահակովին, ոստիկան Սերգօին, դռնապան Շէկօին եւ ուրիշ շատերին, որոնք Հ. Յ. Դաշնակցութեան վճռով մահւան պատժին են արժանացել: Փոխարքայի կողմից 25 ր. ընծայ* կամ յեղափոխական գնդակը – ահա թէ ինչ բան պէտք է ընտրել: Փոխարքան խոստանում է այդ ձեւով վնասւածների ընտանիքներն ապահովացնել. դա թեթեւացնում է մեր գործը, որովհետեւ միայն անմեղ ընտանիքների անօգնական դրութիւնը կարող էր դողացնել յեղափոխականի ձեռքը. այժմ վերացրած է այդ արգելքն էլ:
Նախիջեւանի աղէտից յետոյ՝ երեւանցիները նոյնպէս սկսեցին պատրաստւել: Հայերի եւ թիւրքերի տրամադրութիւնը ծայրայեղ կերպով գրգռւած էր:...
Պետերբուրգ, 13 մայիսի
Անդրկովկասից ստացւող լուրերը վրդովեցուցիչ են:
Հայ-թիւրքական ընդհարումները դաւադիր ծրագրի արդիւնք պէտք է համարել անկասկած: Պարսկաստանից թիւրք եւ քիւրդ հրոսակախմբերի սահման անցնելը եւ յարձակումներ գործելը – ապացոյց է, որ տեղական իշխանութիւնը ոճրագործութեան հասած անտարբերութեան է հասել:
Արեան ալիքը տարածւում է... Բագւից նա անցաւ Երեւան, եւ այժմ Հին-Նախիջեւանն է՝ իր շրջակայ գիւղերով, որ դարձել է քաղաքական ընդհարման բեմ, ներկւած հարեւանների արիւնով եւ բռնկւած մոլեռանդութեան կրակով:
 |
| Նստած ձախէն՝ Սարհատ (Մկրտիչ Աղամալեան), Հմայեակ Ջանփոլադեան եւ Մարտիրոս Չարուխջեան |
23 Մարտի
Խաղաղութեան օրերը, տարաբախտաբար, դեռ շատ հեռու են: Չկայ վստահութիւն, չկայ հաւատ դէպի «կարգի պահապանները»: Չնչին մի դէպք անգամ՝ ընդունակ է վրդովելու ամբողջ քաղաքը: Ահա դրա մի ապացոյցը՝ քաղւած կովկասեան մամուլից.
Հսկայական ծրագիրները գլխի մէջ, յափշտակւած ժողովրդական տանջանքների սփոփման իղձերով՝ նա պտտում էր քաղաքից քաղաք, երկրից երկիր: Կովկասից անցաւ Շվէյցարիա, Ժընէվից Բալկան, Վիէննայից նորազատ Բուլգարիայի մայրաքաղաքը եւ այնտեղ, բարեկամների եւ համախոհների նեղ, բայց մտերիմ շրջանում, իր փայփայած ծրագիրների հնոցի մէջ՝ գտաւ աղէտաւոր մահը, անսպասելի ինչպէս որոտ, շանթահարող, որպէս կայծակ:
Մեր քաղաքը արիւնալի, ամօթաբեր գործողութիւնների ասպարէզ էր դարձել:
Չորս օր ականատես եւ ակամայ մեղսակից էինք անմիտ, զզուելի եղբայրասպանութեան:
Թափւեց շատ անմեղ արիւն, ընկան բազմաթիւ մարդկային զոհեր:
Քաղաքացիներ,
Բագու 10/23 փետրւարի
Կաոավարութիւնը հասաւ իր նպաաակին, ամիսներից ի վեր նա թիւրք ամբոխին գրգռում՝ էր հայերի դէմ. վերջերս սկսեց նաև զինել: Թիւրք Աշիր բէյի փետրւարի 6-ին տեղի ունեցած սպանութիւնը եղաւ ազդանշան: Կառավարութիւնը, ուզենալով խեղդել սպասւող զինւած ցոյցը, որի մասին լուրեր էին պտտում քաղաքում՝ դիմեց իր սովորական «միջոցին»: Ահա փաստեր:
Գազանացած խուժանը երեք օր շարունակ կոտորում ու հրդեհում էր հայոց թաղերի մէջ եւ հայ ազգաբնակութիւնը փախչում էր խելակորոյս, պատսպարւում անկիւնները, գնդակահարւում կամ մորթւում. ահա մերկ, այլանդակ, անպատիւ իրողութիւնը, որ մեր դարեւոր նախատինքն է, մեր յաւիտենական պատուհասը...
Ջարդւա՜ծ, մի՜շտ ջարդւած...
.jpg)
Հոկտեմբերի 13ին Սալմաստի Ս... գիւղից ճանապարհւեց դէպի երկիր մի ձիաւոր զինակիր խումբ, յայտնի Փոխիկի (Վահրամ Յովհաննիսեան-Օհանեան) խմբապետութեամբ: Խումբը բաղկացած էր 15 հոգուց: Պետօյի, Վարդանի եւ Խանասօրի արշաւանքի ժամանակներից մնացած հայդուկներ էին, որոնք երկար տարիներից ի վեր բնակւում էին Սալմաստում եւ որոնց գործունէութեան շրջանը Սալմաստն էր իր շրջապատի լեռներով:
Դաշնակցութեան տեղական Կեդր. Կօմիտէն, փետրւարի 7-ին ուղարկեց իշխան Նակաշիձէին հետեւեալ սպառնագիրը
.jpg)
Հեռագիրն արդէն հաղորդեց ձեզ իրողութիւնը:
Մայիսի 11-ին (հին տոմարով), ցերեկւայ 3 ժամին քաղաքի կենտրօնում սպանւեց իշխան Նակաշիձէն:
Ինչպէս գիտէք, Դաշնակցութիւնից
զատ, նրա մահւան համար որոշում էր տւել նաև Ռուսաց Սօցիալիստ Յեղափոխականների կուսակցութիւնը
մեզանից բոլորովին անկախ կերպով: Տեղեկանալով այս մասին մեր Կօմիտէն, համաձայն ռուս
ընկերների խնդիրին, որոշման գործունէութիւնը թողեց նրանց: Սակայն երկու ամիս անցած
երբ մի քանի անսպասելի պատճառներով՝ գործը ուշացաւ, Դաշնակցութիւնը նորից իր վրայ առաւ
նոյն ձեռնարկը, որը եւ իրագործեց մեծ աջողութեամբ:
Ուղիղ 12 օր յետոյ, դեկտեմբերի 15-ին (հին տոմարով) Տէր Սահակովի բախտին արժանաւաց Շուշի քաղաքում ոստիկանապետ Սախարովը: Սա որպէս աւելի բարձր պաշտօենայ, աւելի վնասակար արբանեակ հանդիսացաւ միապետութեան: Սա չէր բաւականանում ոստիկանական սովորական կամայականութիւններով եւ հարստահարութիւններով, այլ ամէն ջանք գործ էր դնում սիստէմատիքաբար թշնամութիւն սերմանելու երկու հարեւան ազգութիւնների՝ հայերի եւ թիւրքերի մէջ, կռւեցնելու նրանց իրար հետ եւ այդպիսով երկուսին խեղդելու գործն էլ հեշտացնել:
