Բաւական վատ վիճակի մէջ հասած նամակ, որ կը գտնուի Հ.Յ.Դ. կեդրոնական
արխիւի Ամերիկայի կազմակերպութեան յատկացուած 1918 թուականի թղթածրարին մէջ. նամակին
թուականը թիւրիմացաբար կարդացուած է 1918. Պէտք է ըլլայ 1915. այդպէս ալ կը հետեւցուի
բովանդակութենէն: Հեղինակը, ինչպէս ձեռագիրն ալ ցոյց կու տայ, Ռուբէն Տէր Մինասեանն
է, Տարօն-Սասունի հին գործիչներէն, եւ ղեկավարներէն մէկը 1915 թ. Սասնոյ ինքնապաշտպանութեան:
Եօթը ամիս Սասնոյ լեռներուն մէջ թուրք ջարդարարներուն դէմ անհաւասար ու հերոսական կռիւներ
մղելէ ետք, յաջողած էին ինք եւ Վահան Փափազեան (Կոմս) ճեղքել պաշարման շղթաները ու
շուրջ 30 մարտիկներով անցնիլ Կովկաս: Այս նամակը, այլապէս յուզումնալի, գրուած է ուրեմն
իր ապրած ոդիսականէն երեք ամիս ետք: Ուղղուած է Արսէն Միքայէլեանին, բուն անունով Տէր
Յովհաննիսեան Արսէն (1885-1941), դաշնակցական երիտասարդ բայց եւ վաստակաւոր գործիչներէն,
որ յիշեալ թուականին Ամերիկայի Կեդր. կոմիտէի գործիչներէն էր: Նախապէս, 1914 թ. Սեպտեմբերին
ուսումնասիրական գործով ան եղած էր Տարօնի շրջանը. այդ տեղէն նաեւ կու գար իր մտերիմ
ծանօթութիւնը Ռուբէն Տէր Միասեանի հետ:
Սիրելի Արսէն,
Ես չեմ մոռացել քեզ, մանաւանդ այն արշալոյսը երբ մենք ճանապարհին կը կտրէինք Դաշտի, սիրելի Դաշտի շէն հայ գիւղերը։ Սիրելի Արսէն, անհուն վիշտը կը ծանրանայ կրծքումս երբ կը գիտակցեմ այժմս, որ այն բոլորը ինչ տեսանք, այլեւս չկայ… ինչո՛ւ կ’ուզես որ ես վերյիշեմ տեսածներս. կորցրած եմ ամէն ինչ. թիւրիմացութեամբ մնացի ողջ. երեւի միայն նրա համար, որ տանջուեմ։ Չպիտի կարողանամ նկարագրել Սասունն ու Դաշտը. միայն քեզ բաւարարելու համար հարցրածդ անձանց մասին պիտի գրեմ համառօտակի։
–Գեղամը ձերբակալուեց
եւ կախուեց Բիթլիսում. Տիգրանը կարողացաւ մինչեւ կռիւների վերջը ողջ մնալ, բայց յուլիսի
վերջին 5 օրեայ քաղցից յետոյ կը պաշարուի եւ 2 օր կռուելէ ետքը կը սպաննուի Պօղոսի
(Մջոյի եղբօր), Օսկիանի եւ այլոց հետ միասին Հարմոյի գոմերի դիմացը, Հողանդէնում. նրանց
դիակները դրուած են գետի [?] մէջ։ Կորիւն սպանուեց Համբրնու դիրքի վրայ. այդ առիւծը
որից մահն իսկ կը վախնար, ընկաւ եւ նրա գլուխը կտրուելով ցուցադրուեց Մուշում։ Մջոն
սպանուեց Կռշիկում. խեղճ Մջոն յուսահատ մահը կը փնտռէր եւ գտաւ փառահեղ մահը։ Քիւրտ
մէյտանի Գրիգորը վառուեց Աւզաղբիւրում։ Տեսուչ Դաւիթը եղաւ տեսուչ եւ զինուորների եւ
այդ դեռահաս երիտասարդը թառամեցաւ Աւխուրըկի լանջին։ Աւետիսը 10-ից աւելի ընկերներով
ուղեւորուեց Ռուսիա լուր տալու մեր անտանելի վիճակի մասին, բայց կոտորուեցին ամբողջը
Այնթափի կողմերում։ Ղարախանեանը երջանիկներից էր. նա չտեսած Տարօնի մահը՝ մահացաւ տիֆից։
Վարդան վարդապետ վառուեց Խաս գիւղում, Յովհաննու վարդապետը ականատես եղաւ Տարօնի կործանմանը,
իւր իսկ վանքի հիմնայատակ լինելուն եւ չարժանացաւ իւր ձեռօք փորած գերեզմանի մէջ հանգչելուն.
նա կտրատուելով իւր սնուցած վանքի շներին կեր եղաւ։ Մկրտիչ վարդապետ ոտաբոբիկ ողջամբ
հասաւ քաղաքի մօտ, բայց Կառնենի ձորում գնդակի բռնուեց։ Ստեփան վարդ[ապետ], հերոսների
հերոսը եղաւ նա. մինչեւ վերջին շունչը կռուեց Փսանքում, այնտեղէն հալածական հասաւ մեզ,
մասնակցեց եւ մեր տանջանքներին ու ի վերջոյ սպանուեց Կռշիկում։ Սրանց մասին էիր հարցրած,
դժբախտաբար մեծի մասին չկարողացայ բարի լուր տալ. մի հարցներ, որի մասին հարցնես, նոյնն
է սիրելիս։ Իմ մասին կը հարցնես. ես արտաքուստ շատ լաւ եմ, առողջ, նոյնիսկ կը ծիծաղեմ
եւ կ’ուրախանամ. շատերն ինձ երջանիկ կը համարեն. բայց իրականի մէջ թէ ես եւ թէ հետս
ազատուած ընկերներս կեանքին բովանդակութիւնը կորցրած՝ հատուցման ժամի տենչերով քարշ
կու տանք կեանքներս։ Նկար ունեմ, չեմ ուղարկելու. ես ինքս հակառակ լինելով տանջանքների
շահագործումը հրապարակախօսութեամբ, կը խնդրէի իմ մասին ոչ մի խօսք չգրել ձեր թերթում։
Ներիր որ քեզ չկարողացայ լիովին բաւարարութիւն տալ. ըմբռնիր սիրելիս, որ դժուար է ինձ
համար. գուցէ ապագայում երբ աւելի բթանան իմ զգացմունքներս, հնարաւոր կը լինի խօսել
եւ գրի առնել այն աներեւակայելի արհաւիրքները, որ պատահ[եց]ան Սասուն-Մշում։
– Դուք ամէն կերպ
աշխատեցէք այդ տեղերի չէզոք պետութեանց մէջ կազմակերպել կոմիտէներ եւ նրանց միջոցով
ազդել ձեր կենտրոնական կառավարութիւնների վրայ միջամտելու աւելի ազդու կերպով եւ ճնշելու
Թուրքիոյ, Գերմանիոյ վրայ բարելաւելու՝ Կիլիկիա, Միջագետք գաղթեցրած բազմաթիւ հայերի
վիճակը եւ դադարեցնելու այն հալածանքը մեր դէմ, որի իսկական պատճառը դեռ ինձ համար
շատ որոշ չէ։ Ես էլ քեզ նման հարց կը տամ, ինչո՛ւ հալածեցին մեզ. հայ ժողովըրդին բոլորովին
անմեղ կը գտնեմ այս պարագային, եւ չեմ կարող համաձայնուել, որ դա բաւական չէր։
– Տեղիս գաղթականների վիճակը շատ լաւ չէ. հոս եւս
նեղութեան պատճառով կը կոտորուեն. ջանացէք դրամապէս օգնել։
– Մարդիկ ուղարկելու
մասին ես անհատապէս հակառակ եմ. գուցէ հոդ է որ պիտի մարդկանց խնայողութիւն լինի, գուցէ
եւ դրանք հարկաւոր են վերաշինութեան պարագային, որին կը ջանամ հաւատալ։ Լցրէք վրէժի
եւ վերաշինութեան տենչերով տեղիդ ժողովուրդը, վառ պահեցէք յոյսը, բայց դեռ զսպէք նրան
նետուելու այս կրակի մէջ, որ օր աւուր կը սպառնայ եւ տեղիս մնացորդներին։
Ջերմ համբոյրներով
ՌՈՒԲԷՆ
1915, 22 Դեկ[տեմբեր], Թիֆլիս
