Այն օրից, երբ Հ. Յ. Դաշնակցութիւնը մուտք է գործել հայ ժողովրդի մէջ՝ նա իր հիմնական խնդիրներից մէկն է դարձրել հայ ժողովուրդի զինումը:
Խորապէս համոզուած, որ մինչեւ հայ մարդը զէնք չունենայ իր ձեռքին, նա չպիտի կարողանայ ոչ միայն ազատ քաղաքական կեանքի ասպարէզը թեւակոխել, այլ եւ պաշտպանել իր ստացուածքը, պատիւը եւ ֆիզիքական գոյութիւնը շրջապատի գիշատիչ վոհմակներից՝ Դաշնակցութիւնը ոչ մի միջոցի առաջ կանգ չէ առել ժողովրդի զինումը գլուխ բերելու համար:
Այս գործին նա հետամտել է ինքնապաշտպանութեան քարոզ կարդալով, զէնքի արժէքը կենդանի օրինակով ցոյց տալով, զէնքի հայթայթումը կազմակերպելով կամ դիւրացնելով եւ մինչեւ իսկ բռռնութիւն գործադրելով:
Այո՛, Հ. Յ. Դաշնակցութիւնը բռնութեան իսկ դիմե՛լ է ժողովուրդը զինելու համար: Քանի՜ քանի՜ անգամ նա հարկադրել է հայ գիւղացուն եւ քաղաքացուն ծծախել իր կարասին, եզը, մինչ իր տունը՝ զէնք գնելու համար:
Քանի՜ քանի՜ անգամ նա պատժել է զինման պահանջից խուսափողներին: Եւ ինչքա՜ն թշնամանքի, զրպարտութեան եւ վարկաբեկման առիթ են տուել ա՛յս բռնութիւնները հայ հասարակութեան տականքներին եւ հակադաշնակցական մտաւորականութեանը, որոնք «դաշնակցական հիգրան խորտակելը կեանքի ու մահուան խնդիր էին դարձրել իրենց համար...
Մասամբ մեր այս յամառ աշխատանքի հետեւանքով, մասամբ էլ շնորհիւ ռուս-տաճկական պատերազմի վախճանից յետոյ ստեղծուած զէնքի առատութեան՝ հայ ժողովուրդը, հանրապետական կառավարութեան, կամ ինչպէս սիրում են ասել ուրիշները՝ «դաշնակցական կառավարութեան» օրով, կարելի է ասել, մինչեւ ատամները զինուած էր: Չկար մի տուն, որ 1-3 հրացան, հարիւրաւոր փամփուշտ եւ այլ զինական պարագաներ չունենար:
Եւ օրուայ կառավարութիւնը սրա մէջ որեւէ անպատեհութիւն չէր տեսնում: Որովհետեւ ի՞նչ անպատեհութիւն կարող է լինել մի ժողովրդական կառավարութեան համար, եթէ նրա քաղաքացին, որ աւազակ չէ, կամ զէնքի անմիտ գործածութեամբ չէ վրովում հասարակական անդորրութիւնը, զինուած լինի:
Հարկ եղաւ մի օր (1919 թ.) որ Հայաստանի կառավարութիւնը զէնք, կամ աւելի որոշ ասած, հրացան հաւաքի ժողովրդից.– Բէօյիւք Վետիի տակ մեր ռիւները յաջող էին ընթանում: Սմբատը 600 հոգով եկել էր Դրօի օգնութեան, բայց զէնք չկար պետական պահեստներում այս կամաւորներին զինելու համար: Ուրիշ ճար չկար, պէտք էր զինահաւաքման դիմել:
Եւ կառավարութիւնը որոշեց, որ պէտք է հաւաքել պատերազմի համար պիտանի հրացաններն ու փաշփուշտները, որ ստացուած հրացանի եւ փամփուշտի արժէքը իսկոյն պէտք է վճարել տիրոջը դրամով կամ ժողովրդի համար աւելի՛ եւս գնահատելի ալիւրով, եւ որ զինահաւաքումը պիտի կատարուէր միմիայն երկրի ներքին, թաթարական յարձակումներից ապահով գաւառներում:
Երբ զինահաւաքման կարգադրութիւնը յայտնուեց ժողովրդին՝ վերջինս սկզբում շփոթութեան մէջ ընկաւ:
«Ի՞նչպէս թէ, ասում էին շատերը. Դաշնակցութիւնը տարիներ շարունակ զինուելու քարոզ է կարդացել. նրա գործիչները յաճախ հարկադրել են մեզ զէնք ձեռք բերելու. իսկ հիմա, Դաշնակցութեան ստեղծած կառավարութիւնը ուզում է մեզ զինաթափ անել:
Բաւական եղաւ բացատրել ժողովուրդին թռուցիկներով եւ միսիաներով, որ կառավարութեան մտքից իսկ չէ անցնում նրան զինաթափ անել, եւ որ միայն արտաքին պատերազմական դժուարութիւններն են հարկադրում կառավարութեանը դիմելու այս քայլին, որպէսզի զէնքի յանձնումը հայրենասիրական պոռթկումի բնոյթ ստանայ: Ամէնքը շտապում էին որոշած ժամանակում իրենց հրացանները ներկայացնել պետական զինապահեստներին: Եթէ հրացանը նկատւում էր պիտանի՝ ընդունւում էր պահեստապետների կողմից եւ վճարւում, իսկ եթէ ոչ՝ վերադարձւում էր տիրոջը:
Այս ձեւով մի քանի շաբթուայ ընթացքում հաւաքուեց աւելի քան 4000 հրացան եւ մի քանի հարիւր հազար փամփուշտ, մինչդեռ զինահաւաքման սկզբին դրա քառորդն էլ չէր սպասւում:
Այդ օրերին Դիլիջանում ծիծաղելով ասում էին.–
«Մենք շատ բան էինք տեսել, բայց որ դիլիջանցին հերթի կանգնի պետական պահեստի առաջ՝ իր զէնքը յանձնելու համար չէին տեսել»...
Այսպէս էր մեր կառավարութեան ժամանակ:
Հայաստանի ժողովուրդը եւ կառավարութիւնը փոխադարձ վստահութեամբ կապուած էին իրար: Կառավարութիւնը ոչ մի երկիւղ չունէր որ ժողովուրդը զինուած է, որովհետեւ նա ժողովուրդը իր գոյութեան հիմքն էր համարում, եւ ժողովուրդը ոչ միայն տատանում չունէր առաջին իսկ պահանջին իր զէնքը կառավարութեան յանձնելու, որոհետեւ նա այդ կառավարութիւնը իր կամքի արտայայտութիւնն էր նկատում:
* * *
Բոլշեւիկները եւս Հայաստանում կառավարութիւն ունեն: Այդ կառավարութիւնը յայտարարում է իրեն բանուորա-գիւղացիական եւ կաշուից դուրս է գալիս համոզելու չգիտենք ում, որ ինքը Հայաստանի բանուորութեան եւ գիւղացիութեան կամքով կեանքի կոչուած եւ նրանց, միա՛յն նրանց շահերի ներկայացուցիչն ու պաշտպանն է հանդիսանում պետական եւ հանրային գործերում:
Եթէ այս հաւաստիացումը ճիշդ է, կը նշանակէ, որ այդ կառավարութեան դիրքը, հենց միմիայն ներքին հանրային ուժերի փոխյարաբերութեան տեսակէտից, շա՜տ աւելի ուժեղ է, քան նախկին «Դաշնակցական կառավարութիւն» դիրքը. որովհետեւ վերոյիշեալ երկու ընկերային խաւերը – բանուորութիւնն ու գիւղացիութիւնը – միասին Հայաստանի ազգաբնակութեան 85 առ-90 են կամզում, մինչդեռ «Դաշնակցական կառավարութիւնը» ոչ մի դէպքում այդքան հսկայական զանգուած չէ ունեցել իր թիկունքում:
Սակայն, չնայած այսքան ուժեղ իր դիրքին՝ Հայաստանի բոլշեւիկեան կառավարութիւնը, սկսած այն օրից, երբ ինքը «հայ բանուորութեան եւ գիւղացիութեան հրաւէրով» երկրի իշխանութեան ղեկը ձեռք է առել՝ գալարւում եւ տապակւում է հայ ժողովուրդը եւ մասնաւորապէս հայ գիւղացիութիւնն ու բանուորութիւնը զինաթափ անելու հոգերով:
Ընդգծում ենք մասնաւորապէս խօսքը, որովհետեւ Հայաստանի ազգաբնակութեան մնացած խաւերը – առեւտրականներ, արդիւնաբերողներ, մտաւորականներ եւն – որեւէ արէժէք ներկայացնող քանակութեամբ զէնք չեն ունեցած:
Այսօր Հայաստանի կառավարութեան ամենահրատապ կարգախօսքն է ժողովուրդի զինաթափութիւնը: Երեւանից ստացուած վերջին նամակի մէջ կարդում ենք:
«Շարունակ խուզարկութիւններ են լինում: Քանդում են տների յատակը, պատը եւն. այնպէս որ խուզարկուած տները կարիք են զգում վերանորոգման: Խուզարկել են մօտ հազար տուն, բայց իրենց ցանկացածը չեն գտել»...
«Քաղաքներում եւ գիւղերում ժողովներ են գումարում եւ պահանջում են զէնքերը յանձնել, մինչդեռ իրենց քթի տակ Շարուրի թուրքերը շատ հապճեպով զինւում են»:
Ի՞նչ է պատահել:
Արդեօք Հայաստանի կառավարութիւնը պատերազմի՞ է բռնուած արտաքին պետութիւնների կամ ներքին հակապետական ուժերի հետ:
–Ո՛չ, փառք Աստուծոյ, ամէն ինչ խաղաղ է Հայաստանի շուրջ ու ներսը:
Արդեօ՞ք Հայաստանի կառավարութիւնը կարիք ունի զէնքի՝ հայ կարմիր բանակը զինելու համար:
–Ո՛չ, հայ կարմիր բանակը իբրեւ Խ. Հ. Միութեան զօրքի մի մասնիկը ապահովուած է զէնքով:
Ուրեմն ի՞նչ է ժողովուրդը զինաթափ անելու պատճառը: Կամ ի՞նչն է պատճառը, որ Հայաստանի ժողովուրդը կամ հայ բանուորութիւնն ու գիւղացին փոխանակ ընդառաջ գնալու «իրենց» կառավարութեան պահանջին եւ կամաւորապէս զէնքերը նրան յանձնելու՝ հարկադրում են նրան խուզարկութիւնների դիմել, տների պատերն ու յատակները որփրել կամ քանդել:
Պատճառը պարզապէս այն է, որ Հայաստանի ժողովուրդն ու բոլշեւիկեան կառավարութիւնը խորթ են իրար եւ թշնամի:
Կառավարութիւնը գիտէ, որ ինքը ստում է, երբ ինքն իրեն բանուորա-գիւղացիական է կոչում. նա գիտէ որ Հայաստանի ժողովուրդը զանգուածօրէն դէմ է, թշնամի է իրեն: Դրա համար էլ ուզում է զինաթափ անել նրան, որպէսզի փետրուարեան օրերի բանուորա-գիւղացիական կռուփը նորից չիջնի իր ցաւագար գլխին:
Հայաստանի ժողովուրդը, եւ մասնաւորապէս բանուորա-գիւղացիական աշխատաւորութիւնը, ոչ միայն ատում է բռնութեամբ իր գլխին նստած կառավարութիւնը, այլ եւ վստահութիւն չունի, թէ որեւէ վտանգի պահին կարող է յոյս դնել նրա վրայ: Դրա համար էլ նա իր զէնքերը թագցնում է, ինչպէս հարկն է, թող խուզարկեն եւ փորփրեն տներն ինչքան կ'ուզեն...
Բայց այս իրականութեան մէջ մէկ դաւաճանական խաղ կայ, որ չպէտք է վրիպի հայ հասարակուեթան աչքից...
Ա. Ջամալեան
«Յուսաբեր», Գահիրէ
ԺԳ Տարի, Թիւ 190
11 Նոյեմբեր 1927