Մարտ 17ին (Հ.ին Տ.ոմարով 4) կը լրանայ 25 ամեակը Քրիստափոր Միքայէլեանի եղերական մահւան, Սօֆիայի մէջ, Վիտօշի մէկ սարալանջին վրա:
Չարաբաստիկ հովիտին ափը, մենաւոր, ազազուն ծառ մը միայն կը յիշեցնէ զարհուրելի աղէտին վայրը: Իսկ մէկ ժամ անդին, Պուլկարիոյ մայրաքաղաքի գլխաւոր գերեզմանատան մէջ, Քրիստափորն արդէն ունի իր դամբարանը, 1924էն ի վեր: Իր խրոխտ կիսանդրին՝ երիտասարդ Վռամի (Քէնտիրեան) նկարին հետ:
Հսկայական ծրագիրները գլխի մէջ, յափշտակւած ժողովրդական տանջանքների սփոփման իղձերով՝ նա պտտում էր քաղաքից քաղաք, երկրից երկիր: Կովկասից անցաւ Շվէյցարիա, Ժընէվից Բալկան, Վիէննայից նորազատ Բուլգարիայի մայրաքաղաքը եւ այնտեղ, բարեկամների եւ համախոհների նեղ, բայց մտերիմ շրջանում, իր փայփայած ծրագիրների հնոցի մէջ՝ գտաւ աղէտաւոր մահը, անսպասելի ինչպէս որոտ, շանթահարող, որպէս կայծակ:
1898 թւին էր, երբ առաջին անգամ հանդիպեցի Քրիստափորին Բագւի նաւթահանքերում, մեր հասարակական կեանքի չափազանց մռայլ եւ յուսալքման օրերին:
1825 թւին «Խելքից պատուհաս»-ի հռչակաւոր հեղինակ և Արևելքին քաջ ծանօթ Գրիբօեդով իր բարեկամ Բէգիշեվին Թէոդոսիայից ուղղած մի նամակում գրոմւ էր. «Ջենովացիներից և հովիւ-թաթարներից յետոյ Ղրիմ եկանք մենք (ռուսներս) – ընդհանուր ժառանդներս, – իսկ մեզ հետ նաև՝ աւերման ոգին, այդ սովորական մեր ուղեկիցը Արևելքում և Արևմուտքում»:
-Նրանց գործերը կշռեցի եւ գտայ հաւասար իրենց փառքին – պատմական որոշ դէմքերի մասին ասում է պատմութիւնը:
Կշռեցի Քրիստափորի գործերը եւ գտայ որ նրա փառքը չի համապատասխանում իր գործերին, գտայ որ իր փառքն աւելի համեստ է քան իր գործերը, այդպէս պիտի խօսի վաղուայ անաչառ պամտութիւնը, այսպէս պիտի վկայէ ապագան:
Հ. Յ. Դաշնակցութեան Դիւանի պատմական նիւթերի մէջ պահւած է Քրիստափորի ձեռքով գրւած հետեւեալ երկու ոտանաւորը: Առաջինը, թւում է թէ, Քրիստափորի իր յօրինածն է եւ այնպէս հարազատօրէն յատկանշում է մեր մեծ վարպետի հոգին: Երկրորդը Քրիստափորի կատարած թարգմանութիւնն է ռուս բանաստեղծ Պ. Վէյնբերգից: Այս թանկագին նշխարները ներկայացնում ենք ընկերներին, իբրեւ անակնկալ նւէր Հ.Յ.Դ. Օրւայ առթիւ:
Դժուար, գոնէ ինծի համար դժուար, թերեւս նաեւ անկարելի է «դիմանկարելօ այս կաղոտն գիւղացին, որ հիմա դարձած եղած է «ՄԵՐ ՔՐԻՍՏԱՓՈՐԸ», բայց զոր իր ժամանակակիցները կոչեցին կախարդ, մարդակերտ, ցեղակերտ եւ հայրենակերտ:
Քրիստափոր Միքայէլեանը, Հ. Յ. Դաշնակցութեան հիմնադիրներից մէկը, շատ մեծ չափով օժտուած էր մի յատկութեամբ, որ ընդհանրապէս քիչերին է տրուած՝ անկախ նրանց տաանդի մեծութիւնից: Մեր կուսակցութեան մէջ եղել են մարդիկ, որոնք այս կամ այն մարզում աւելի շնորհալի են եղել, քան Ք. Միքայէլեանը: Հ. Յ. Դաշնակցութիւնն ունեցել է շատ աւելի տաղանդաւոր գրչի մարդիկ ու բեմասացներ, քան այդ կուսակցութեան նշանաւոր հիմնադիրը: Սակայն այդ կուսակցութեան մէջ ոչ ոք չի ունեցել այն, ինչ որ ունեցել է Ք. Միքայէլեանը եւ որի հետեւանքով էլ ամբողջ գլխով բարձր է եղել իր շրջապատից: Նրա այդ յատկութեան մասին շատերից եմ լսել:
Յեղափոխական կուսակցութիւնները յանուն սխալ, միակողմանի հասկացւած յեղափոխականութեան յաճախ զոհեր են տալիս՝ գործի տեսակէտից ոչ միայն անօգուտ, այլ եւ վնասակար:
Դառն և տխուր իրականութիւնը իմացած կ'ըլլաք:
Վիշտեր կան, ցաւեր կան, որը մարդ չի կրնար բացատրել, այլ կ'զգայ միայն...
Երկու ընկերներ, Քրիստափոր Միքայէլեան եւ Եդւարդ ռումբի մը պայթիւնին զոհ գացին, Սօֆիայի մէջ, մարտ 17ին, ուրբաթ օր: Թէեւ ժամանակին հաղորդւեցաւ մեզի այդ գուժը, բայց խնդրւեցաւ չհրապարակել մինչեւ թաղումը:
Այսօր,
Հ. Յ. Դաշնակցութիւնը պատմութեանն է յանձնում իր հիմնադիրներից մէկի, Քրիստափոր Միքայէլեանի
անունը:
Նա իր լայն հոգում կրեց իր բազմատանջ ժողովրդի ցաւը և ծաւալեց ամէն զգայուն սրտերի մէջ, ուր որ հասաւ ձայնը. ոգևորւեց իր գերի ժողովրդի ազատագրութեան գործով, հաւատաց այդ սրբազան գործի պայծառ ապագային և, որպէս մոլեռանդ հաւատացեալ, ամէն բան նւիրեց նրան:
Ո՜վ զարհուրանքի եւ արիւնի առաւօտ, տող մը քու դժխեմ լոյսերուդ մէջէն, ու ամէն նայուածքներու բոլոր արցունքներն ատոր մէջ գտայ, ամէն հոգիի դառնակսկիծ հեծեծանք, ամէն տուայտանք, ամէն գալարում, ամէն աղաղակ, ամէն հռնդիւն, ամէն գերեզման ատոր մէջ գտայ...
.jpg)
Մահը խլեց մեր շարքերից մեր սիրելի վետերաննի, մեր անզուգական գործիչ-ընկերոջ: Քրիստափոր Միքայէլեանը՝ անխոնջ քարոզիչն ու մարտնչողը, զոհ գնաց մի դժբախտ, անողորմ պատահարի...
Ներկայ խնդրի մասին խօսելու մեզ առիթ է տալիս «Դրօշակի» նախընթաց համարում տպագրած Տամատ Մահմուդ փաշայի նամակը, որ հայերին ուղղած մի ընդհանուր կոչ է՝ միանալու թիւրքերի հետ: Մենք յարմար ենք համարում այդ նամակի առիթով յայտնել մեր կարծիքները նաեւ ընդհանրապէս բոլոր թիւրք հակա-սուլթանական կամ՝ աւելի ճիշդն ասած՝ հակա-համիդեան տարրերի մասին, որովհետև՝ չնայելով այն բոլոր տարբերութիւններին և երբեմն նոյնիսկ փոխադարձ թշնամական յարաբերութիւններին, որ դիտւում են դրանց մէջ, այդ տարրերը բոլորն էլ, վերջին ժամանակներս, մեծ համերաշխութիւն են արտայայտում, երբ հարցը գալիս է հայերի հետ միանալու խնդրին:
...Մեր մեծ-ընկեր՝ անմոռանալի Քրիստափոր Միքայէլեանի բնակարանի հասցէն ձեռքիս մտայ նրա մօտ: Անունը լսել էի, բայց իրան դեռ չէի տեսել: Առաւօտեան ժամը 7 էր: Քրիստափորը տակաւին անկողնում պարկած էր: Ինձ առաջնորդեցին ուղղակի նրա ննջարանը եւ իմ աչքին պատկերացաւ հետեւեալ տեսարանը:
I
Մենք թոյլ էինք անցեալ յեղափոխական կռւի ընթացքում, մենք զօրեղ չենք եւ այժմ: Զանազան կարգի, զանազան բնազդների հայեր, ընդունելով միեւնոյն երեւոյթը իբր փաստ, տարբեր բացատրութիւններ են տալիս դրան:
Հ. Յ. Դաշնակցութեան հիմնադիրի, ինչպէս եւ, առհասարակ, հայ յեղափոխականների կեանքը շատ քիչ է ծանօթ մեր հասարակութեան: Հայ յեղափոխականի առաքինութիւնը միշտ եղել է համեստութիւնը. գործել անաղմուկ եւ զոհւել ժողովրդի համար. նրա եսը, անձնական կեանքը մնացել է ծածկւած դրսի աչքերից: Գործի ընթացքում ո՞վ կարող էր մտածել նրա յիշատակի յաւերժացման մասին:
1897-ի սկիզբները Թիֆլիզի մէջ կը կայանար Դաշնակցութեան Բ. Ընդհ.
ժողովը, որը, սակայն, Երկրէն եւ արտասահմանէն չմասնակցող կարգ մը մարիններուն բողոքին
վրայ, համարուեցաւ Ռուսաստանի ընդարձակուած շրջանային ժողով: 1898ին միայն կարելի եղաւ
գումարել Բ. Ընդհ. ժողովը, որը երեք ամիս տեւեց եւ սահմանադիր ժողովի մը երեւոյթը առաւ,
իր տուած որոշումներով, մշակած կանոնագիրներով եւ մասնակցող վայրերու եւ ընկերներու
լրութեամբ: