Խրիմեան Հայրիկ (1820-1907)

Հայոց Հայրիկը վախճանեցաւ նոյ. 9-ին պայքարի, երազներու և տարիներու բեռին տակ կորաքամակ և «վշտակիր»: Հայ ժողովրդի պատմութեան մէջ եզականօրէն վճիտ և հոյակապ դէմք մըն է, որ կրցաւ իր հմայքով և անկեղծութիւնով ետևէն քալեցնել ամբողջ ժողովուրդի մը եռանդը, իղձը, յոյսերը և գիտակցութիւնը:

Եթէ կայ մէկը որ անաչառօրէն արժանի է «հասարակական գործիչ» տիտղոսին, այդ պէտք է շնորհել Խրիմեան Հայրիկին, որուն կեանքը ամբողջովին ժողովրդանւէր վազք մը եղած է, և որ իր մէջ կը մարմնացնէր ժողովուրդի ոգին: Ճիշդ է իրմէ առաջ եղած են ազգային գործիչներ, Օրիներ ևայլն, որոնք գործած են մթութեան մէջ, թագուն ազգային իղձը իրագործելու համար, Հայրիկ, ուղղակի ժողովրդի ծոցէն ծլած, սրտի հզօր զգացումով մը, այդ իղձը ժողովրդականացուց, լայնցուց և դրաւ զայն ժողովուրդի ուսերուն վրայ և անոր սրտին մօտիկ: Հայրիկ դիւանագիտական յուսախաբութիւններուն դէմ ստեղծեց ժողովրդեան տարերային ուժը, որուն փոթորկումներուն ապագային ականատես պիտի ըլլար ինքը:

Խրիմեանի մահով բարոյական մեծ փոթորկալից ոյժ մըն է որ կանհետանայ հայ ազգէն. անոր մէջ տիրող գիծը բողոքողի ըմբոստ ոգին է, որ սոսկումը ունի ստրկութեան և իմացականութիւնը ազատութեան: Իր կրօնական ու գրական գործունէութիւնը փառաբանումն է ժողովուրդին անոր օգուտն ու բարօրութիւնը, «դրախտային» վիճակ մը մարդկութեան որ բնութեան ծոցին մէջ ապրէր բարոյական և բնական օրէնքներու համաձայն: Անոր հայրենասիրական յափշտակութեան և իր ժողովուրդը տածած լայն զգացումին մէջ կար իդէալ մը մարդկայնական և անոր աւետարանական վարդապետութեան ետևը կար բանապաշտ փիլիսոփայութիւն մը, բանաստեղծական լուսապսակով մը: Եւ այդ պէտք է վերագրել այն գեղեցիկ միջավայրին՝ կարկառուն և այլազան, ուր վիրգիլեան կեանքը ապրած էր: Եթէ Հայրիկի գործերէն նշանաբան մը հանել ուզենք, կարելի է ամփոփել սա երկու պարզ և տիեզերական խօսքին մէջ՝ «Լոյս եւ աշխատութիւն»:

Հայրիկի կեանքը կարելի է բաժնել երեք շրջանի: Առաջին շրջանին մէջ ան կապրի հայրենի հողին գիրկը, ինչպէս gnome մը, կը նոյնանայ միջավայրին հետ և կը կազմւի ապագայ հերոսը: Կապրի հողին հինհին յիշատակները, անոր ողբերգական վեհութիւնը և գեղեցկութիւնը:

«Զօդ ծծեալ Հայաստանեայց՝ շոյտ զգացի զոգի նախնեացն»

Իր զգայուն էութիւնը կը լեցւի, կելեքտրականանայ անով. Բնութիւնը, սարերը ու ձորերը կը դաստիարակեն զայն, կօրօրեն անոր երազները... «մեռելներն են որ կը խօսին»:

Բնութեան վեհաշուք շրջանակին մէջ, ուր պատմական շշուկները և արձագանքները իր հոգին կը զարդարեն, Հայրիկ ականատես կըլլայ դաժան և աւերիչ րէժիմի սարսափներուն, հայ ժողովրդի տառապանքներուն, ստրկութեան. անոր կորովի և չարքաշ համբերատարութեան. անոր վէրքերը կը շօշափէ, անոր գանգատները մտիկ կընէ, անոր լուռ իղձերը կը կռահէ, կը կրէ այդ կեանքը և սրտաբաց ու ճակատաբաց կը քալէ թշւառութեան արահետներէն, կը դիտէ, կը զգայ և երկունքի մտածումները կը համբարէ իր ճակտին ետև:

Հայաստանի որբ յիշատակներուն վրայ անճանաչ և լքւած, գլխիկոր և սգաւոր որբ հայ ժողովուրդ մը կապրէր, Հայրիկ կը մտաբերէ ճիգը լլալ՝ հայ ժողովուրդը ճանչցնելու... հայութեան:

Երկրորդ շրջանին մէջ Հայրիկ երկրէն դուրս կելլէ իբր «հրաւիրակ Արարատեան», կերթայ Պօլիս ուր «հայրենասէրի» համբաւը կը հանէ: Այդ ժամանակամիջոցին Հայրիկի դերը մեծ եղած է: Հայաստանի այդ վարժապետը գիտակ ըրաւ Պօլսոյ մտաւորականութիւնը–որ յետոյ մեծ դեր խաղաց հայ քաղաքական պատմութեան մէջ–հայ ժողովրդի կեանքին, անոր քաղաքական, տնտեսական և մտաւորական տխուր պայմաններուն: Պ»լսեցիներուն ճանչցուց և սիրցուց Հայաստանը, որուն մասին աւիւնով և յափշտակութիւնով կը խօսէր: Ինքը սիստէմ մը, բանաձև չը ներկայացուց, այլ երկրին խորին ճանաչութիւնը, անոր վիշտը և այրի գեղեցկութիւնը: Հայրիկի օրէն կսկսի Պօլսոյ կենդանի և գործօն հետաքրքրութիւնը դէպի մոռացւած, և հեծող հայ ժողովուրդը որ հայրենի ատրուշանին քով կը հսկէր, դարերու տառապանքովը նւիրականացած: Սոյն շրջանին մէջ է որ Հայրիկ, զարմանալի յանդգնութիւնով մը ուղղակի երկրին մէջ, Հայաստանի սրտին վրայ կը հիմնէ մամուլ, դպրոց և առաջին հայ հանդէսը: Այդ ատեն՝

«Անսահման յոյսի սարսոռւ մը անցաւ երկրին վրայէն»:

Վարագայ սարը ուր շղթայւած էր այդ հաւատքի գործիչը կուզէր լուսաւորութեան փարոս մ'ընել երբ մգլած աբեղաներ և մռայլ տգիտութիւնը կայպանէին զինքը ըսելով մամուլին համար. «ի՜նչ այս երկաթին կտորները առիր բերիր մեզի»:

Այդ շրջանը վարդապետին երիտասարդ տարիներն են, լի յուզմունքով, եռանդով և աւիւնով: Իր գրականութիւնը հարազատութիւնով՝ և գործնական փիլիսոփայութիւնով և պայծառութիւնով շողշողուն, ինչպէս իր ծծած օդը, զուտ ազգային է որ կը բխի զինքը շրջապատող պայմաններէն կամ համամարդկային գաղափար մը, որ ջանայ կիրարկել հայ կեանքին. ան կը քարոզէ մարդկային տարրական սկբունքը «ինքնապաշտպանութիւնը» կամայականութիւններուն, աւազակութիւններուն և հարստաահրութիւններուն դէմ: Կուսակրօնութիւնը որուն հովանիին տակ մտած էր–իր կինքը և դուստրը մեռնելէ յետոյ–մեկնեց բանապաշտ ոգով, երբէք չուզեց ընդունիլ թէ «սուր առնողը սուրով կիյնայ»: Իր գրականութիւնը կոչ մըն է աշխատութեան, կրթութեան, ինքնաճանաչութեան, և ամէն անգամ երբ այդ տարօրինակ դէմքը փետուրը ձեռք կառնէ, իր աչքերուն առջեւ կը տեսարանւին ամբողջ հայ աշխատաւոր ժողովուրդը, որ դաստակները բացած կեանք և կենդանութիւն կուտայ հայ աշխարհին և անմիջապէս յետոյ ահաւոր հակադրութիւնը–բարբարոսութիւնը, զուլումը որ իր սև ու աշխարհաւեր փոթորիկը կանցնէ անոր վրայէն: Հայրիկ յառաջդիմասէր միտքն է, նորութեան սիրահար, միշտ պահելով իդէալի և կեանքի համեմատական ըմբռնումը և ներդաշնակութիւնը, «մարդ եղիք, կրթւեցէք, լուսաւորեցէք և քաջ եղէք« այս եղած է իր հայրական հաւատքը, խրախոյսը և յորդորը հայ ժողովրդին:

Ազգային գիտակցութիւնը կարևծագի, ըմբստոստութիւնը թոթովումներ ունի, Հայրիկ կը մտրակէ ցեղին մէջ մարդկային արժանապատւութիւնը և առնութիւնը, և կը հրէ զայն պատմութեան յորձանքին մէջ: Իր ձայնը արձագանք կը գտնէ ամբողջ հայութեան մէջ, և միւս կողմէն կը շեշտւի իր մէջ կոչումին գիտակցութիւնը, սէրը և պաշտամունքը բնիկ հողին և տառապող ժողովուրդին:

Երրորդ շրջանը վարչական-քաղաքական շրջանն է, երբ կը կոչւի պատրիարքութեան և ուղղակի ճակատ-ճակատի կուգայ կառավարութեան հետ: Իր բարձր պաշտօնի բերումով, հայ ժողովրդի ցաւը անպատրւակ կը ներկայացնէ Դրան, կողողէ զայն Հայաստանի հարստահարութեանց «թագրիրներով» և վերիվայր կը շրջէ ազգային և կառավարութեան անգոյն և անիմաստ յարաբերութիւնները և ցայտունութիւն կուտայ անոր: Հայրիկ պետութեան նենգամիտ և հայաջինջ քաղաքականութեան առջև անվեհերօրէն կը դնէ, հայ ժողովրդի քողոքը, արդար պահանջները, և անոր գիտակցութիւնը: Կառավարական չկամութիւնը, թագրիրներու անհետևանք մնալը, որոնք արիւնոտ փաստերու վրայ հիմնւած էին, լայնցուցին հայ ժողովուրդի և թիւրք կառավարութեան միջև անջրպետը: Հայ ազգը քաղաքական ճակատամարտ մը կը մղէ մնալով պետական օրէնքներու և իրաւունքներու սահմանին մէջ, և հիմնւելով հայ ժողովրդի օրինապահ զգացումներուն վրայ: Ոչինչ չզօրեց և ոչինչ նախատեսել չտւաւ ապիկար և աւազակաբարոյ կառավարութեան ինչ որ կարող էր առաջ գալ այդպիսի մշտնջենական և նպատակաւոր հարստահարութիւններէ: Կառավարութիւնը սոսկաց, ինքզինք գտնելով անձնաւորութեան մը առջև որուն անվեհեր ձայնին մէջ կը լսէր և ամբողջ ժողովրդի մը արդար և խուլ զայրոյթը, ուստի ամեն ջանք ըրաւ և տապալեց Հայրիկի պատրիարքութիւնը: Սակայն այդ պատրիարքութեան օրով, ստեղծւած էր սերունդ մը, որ համակւած էր ժողովրդական պատրիարքին խորհուրդներովը և ձգտումներովը: ԽՄորումը արդէն սկսած էր և երկչոտ մտքերը սիրտ առած էին:

Պատրիարքութենէն հրաժարւելէն յետոյ Աքիլլէսի պէս իր վրանը չքաշւեցաւ ժողովրդի պաշտպանը այ լարտադրեց գրական երկեր պարզ, կրթիչ և աշխարհիկ ոգով. եկեղեցիի բեմերէն քարոզեց իբրև ժողովրդի տրիբուն, որուն խօսքերը արևելեան ձևով սրամիտ առակներով, այլաբանութիւններով և պատրաստամիտ հեգնութիւնով ուժեղացած և իմաստնացած, չեն ալեկոծեր այլ զգայուն ծիծաղը կը շարժեն, կը թափանցեն և հանդարտ ուժականութիւնը կը մթերեն ժողովրդի հոգիին մէջ:

Հայ ժողովրդի հարազատ թարգմանը ըլլալով և անոր իրաւունքներուն անվեհեր ախոյեանը թիւրք պետութեան և աշխարհի առջև, Հայրիկ օրարևի մէջ դրաւ հայ ազգային էութիւնը և իր գործունէութիւնը ճակատագրօրէն և տրամաբանօրէն յանգեցաւ Պերլինի դաշնագրութեան ուր հայկական հարցը պաշտօնապէս միջազգային դրօշմը ստացաւ: Հայրիկ Պերլինի Վեհաժողովին տարաւ հայ ժողովրդի դառն և խորունկ ցաւերը, իղձերը, արդարութիւն պահանջելով քաղաքակիրթ աշխարհէն: ՀԱյրիկ այդ օրէն ըմբռնեց նաև որ ազատագրութեան հարցերուն, կամ ազգերու յարաբերութիւններուն մէջ պէտք է պողովատել արդարութեան և իրաւունքի ձայնը:

Հայրիկի մեծ և ազնիւ գործերէն մէկն է – որ պատիւ կը բերէ հայ ցեղին – նաև այն պարագան երբ Ներսէս պատրիարք «Սովելոց Յանձնաժողով» կողմէն զինքը ղրկեց Վան ամբողջ ժողովուրդ մը սովամահ ըլլալէ փրկելու համար: Հայրիկ մարդասիրական հիանալի ոգով բոլոր սովատանջ ազգութիւններուն անխտիր հացու ալիւր բաշխելով ցոյց տւաւ գաղափարի լայն հայեացք դէպի ազգերու եղբայրութիւնը, և խաղաղութիւնը, ինչպէս ցոյց տւաւ կրօնի ազատամտութիւնը դէպի բոլոր հայերը:

Հայրիկի Երուսաղէմ աքսորի և կաթողիկոսութեան միջոցին, տաճկահայ դատը եռուն և հրատապ շրջանի մը մէջ մտած է արդէն: Հայրիկի յիսուն տարի ցանած սերմերը կ'արգասաւորին, և հայ ինքնաճանաչութիւնը կը թևաւորի և անդիմադրելի հոսանքն է որ կստեղծւի: Հին արծիւը, Էջմիածնի վեհարանին մէջ կաշկանդ, չկրնար այլևս թափահարել իր թևերու ուժգնութիւնը:

Իր վերջի տարիներուն մեծ ծերունին ալևոր Արարատի դիմաց, իր հսկայ այլ ընկճւած հասակով կանգուն, ճիշդ է, չէր լսեր այլևս սայլերու ձայները գերութեան շղթաները ամրապնդող, բայց ականատես եղաւ «արևելեան քրիստոնեաներու պաշտպան» ցարերու աներևակայելի եղեռնագործութիւններուն դէպի հայ ժողովուրդը.– հալածանք դպրոցներու դէմ, բռնի գրաւում ազգային կալւածներուն և... դաւաճան քաջալերութիւն Մեծ Մարդասպանին: Այո, հսկայ ծերունին այս ամէն աղէտներուն կայծակնիլը տեսայ հայ ժողովրդի գլխին. որուն զարթնումին յիսունամեայ անխոնջ և բոլորանւէր մշակն էր եղած և որ Հայաստանի սգոտ դաշտերուն վրայ Եզեկիէլի տեսիլքը պատցուցած էր:

Վերջին անգամ մ'ալ, «մոռացութեան երկրին մէջ» Հայաստանի արծիւը բողոքի սուր ճիչը արձակեց ռուսական գիշակեր արծիւի երեսին, և հզօր ու հպարտ մխիթարութիւնը զգաց տեսնելով ցեղին ազնիւ ու հոյակապ զգացումի զարթնումը և բռնկումը պատնէշին վրայ, ուր հայ ժողովուրդը հիանալի «ինքնապաշտպանութիւնը» կատարեց:

Ծերունի Հայրապետը՝ սուգին մէջ շիջանալէ առաջ, վերջին սփոփանքը ունեցաւ իր ժողովրդի արիական արարքը տեսնելով, բայց ոչ նւազ ազդեցին նաև անոր հոգիին վրայ այդ արիւնահեղութիւնները, որով դաւաճան ձեռքեր ցեղային ատելութիւնները կը հրահրէին: Հայրիկ խաղաղութեան, սիրոյ և եղբայրութեան մարդն էր:

Հայրիկի կեանքը անմահօրէն կապւած է մեր ազգին նոր պատմութեան հետ, որուն տւաւ կեանք և հոգի և ստեղծեց հոսանքը որ կը դիմէր դէպի ապագան: Իր լեցուն կենսագրութիւնը գրել, ըսել է հայ ժողովրդի ժամանակակից պատմութիւնը գրել, ոչ մէկ դէմք այդքան շքեղ և այդքան լայն ժողովրդական համակրանքի չէ արժանացած մերմ էջ իզուր չէր որ հայ ժողովուրդը երախտագիտօրէն անոր տւաւ «Հայրիկ» համեստ անունը, որ ցեղի մը զգացումը կը խորհրդանիշէ:

Իր կեանքը վերջալոյսին՝ հայ ժողովրդի ահաւոր դժբախտութեան, սովին և խելայեղ գաղթին՝ որուն դէմ այնքան մաքառած էր, և հոյակապ կորովի ընդվզումին ականտես, Հայոց Հայրիկը յիշեց այն օրը երբ Վարագայ կատարին վրայ մամուլը կը հիմնէր, լոյս սրսկելու դրախտի երկրին մէջ և հրաշակերտելու հայ ժողովուրդը, ինքը ըլլալով շղթայւած Պրօմէթէոսը և... արծիւը միանգամայն:

«Դրօշակ» - Նոյեմբեր-Դեկտեմբեր 1907

Թիւ 11-12 (188)