Սասուն եւ Մուշ.- Կուսակցականների համերաշխութիւնը.- Ապրօ.- Ջարդի ուրուականը.- Յեղափոխականի հմայքը Սասնոյ մէջ եւ Մշոյ դաշտում.- Սերոբի թռիչքները
Մօտաւորապէս
օգոստոսի վերջերին էր, մենք հասանք Սասուն: Հոն կը գտնւէր Օղիկեան Արմենակը, որ անգլիական
կօնսուլն էր դրած հոն՝ նպաստ ցրւելու համար. հոն էր նաեւ Վարդան վարդապետը, մի որոշ
չափով ալ սասունցի ժողովուրդ: Իջանք նորէն դաշտ, ուր մօտաւորապէս 20 օր թափառեցանք
Բերդակ, Ալւառինջ, Հաւատորիկ գիւղերը եւ Առաքելոց վանքը: Ապրօի որոշմամբ մեզի առաջնորդ
էր Ջրից Համբարձումը, իսկ ինքը Ապրօն գացած էր Մուշ քաղաքը: Այդ ատենները Մուշ կը գտնւէին
բոլոր դեսպանները եւ կը շարունակէին Սասունի անցեալ կռիւներու քննութիւնը: Ապրօից լուր
եկաւ, որ մենք նորէն Սասուն բարձրանանք: Այդ ժամանակները հնչակեաններէն կային Ռուբէն
անունով տղայ մը, որ Դաշտի մէջ պրօպագանդ կ'ընէր (ինքը ուսած էր Էջմիածին) եւ տիգրանակերտցի
պարոն Թոմասը, որը Սասուն կը գտւնէր: Այդ երկուսն ալ շատ ազնիւ եւ շիտակ մարդիկ էին,
եկան Ապրօի քով, տեսնւեցան եւ համերաշխութեամբ գործը առաջ կը տանէին: (Ռուբէնի կեղծ
անունը Խուրշուդ էր): Ռուբէն դաշտի մէջ հանգանակութիւն կ'ընէր (ցորեն կը հաւաքէր) սասունցիներու
համար: Կարճ ժամանակւայ ընթացքում Ռուբէնը մատնութեամբ ձերբակալւեց:
Երկրրոդ
անգամ Սասուն գնալնուս՝ եկան մըստր Բօլ, մըստր Ջօրջ եւ մի եւրոպացի բժիշկ հոն թափեցին
մօտ 300 մշեցի բանւորներ, անմիջապէս փուռ շինեցին, հացերը սկսեցին եփել եւ ժողովրդին
թային տալ: Վարպետները սկսեցին տներ շինել: Ցորենը միշտ կարաւանով կը կրւէր: Շատ կարճ
ժամանակամիջոցի մէջ տները շինւեցան, որովհետեւ ամբողջ սասունցիք ալ վարպետներու հետ
կ'աշխատէին: Քրդերուն իսկ փայտ կրել կուտային իրենց եզներով, որովհետեւ Սասուն փայտ
չկայ (հարկաւ քրդերուն կը վճարէին): Այդ միջոցին եկաւ 75 ջորի բեռ բամբակ, ցրւեցին
ժողովրդին. եկաւ նաեւ կարպետ, վերմակ, թաղիք, կացին, փէտատ, երկաթէ թիակ, բահ, անգլիական
ձեւի բուղուններ եւայլն եւայլն... հաւասարապէս բաժանեցին ժողովրդին: Գիւղերու մէջ գտնւած
ջաղացներն ալ շինեցին եւ սկսեցին ցորեն ցրւել: Նոյն ատեն դալւորցիներին իւրաքանչիւրին
սուլթանի հրամանով մի մի ոսկի, իսկ վերի գիւղերու ժողովրդին աւելի պակաս, բաժանեցին:
Յատկացրած գումարին 30,000 ղուրուշ թիւրք պաշտօնեաներ կերան:
Մենք մեր
աչքով տեսանք, թէ այդ ատեն ինչպէս Սասունը ազատ դրութեան մէջ կը գտւնէր, թէ ինչպէս
թիւրք պաշտօնեաներն ու քրդերը կը վախենային: Դաշտն ալ կիսով չափ հանգիստ էր եւ ժողովուրդն
ալ ոգեւորւած: Յեղափոխականը սուրբի պէս կը պաշտէին: Մըստր Բօլ եւ մըստր Ջօրջ գիտէին
մեր հոն ըլլալը եւ հայերուն կ'ըսէին «այլ եւս ի՛նչ պէտք կայ, որ ձեր զէնքերը ձեռքից
վայր չէք դներ, ոչ մի քիւրդ իրաւունք չունի ձեր սահմաններէն անցնելու, կառավարութիւնն
ալ 7 տարի (Երկու տարի չտեւած՝ կառավարութիւնը սկսեց
տուրք հաւաքել), ձենէ տուրք չպիտի առնէ»: Հայերը կ'ըսէին «մեր սովորութիւնն է զէնք
կրելը»:
(Շատախցիք
այդ կռիւներուն չեն մասնակցած եւ կռւէն անմիջապէս վերջը կառավարութիւնը հոն հաւաքած,
տարած է մօտաւորապէս 20 զէնք, չախմախլը: Կռւի ժամանակ սպանւածներուն եւ անձնատուր եղողներուն
ալ տարած են մօտ 400 չախմախլը):
Հէնց այդ
ատենները, երբ օտարազգիք զէնք վայր դնելու մասին այդպէս կ'ըսէին, հեռագիր եկաւ, թէ
Բաղէշ կոտորեցին: Այդ միջոցին նոյն այդ մարդիկ հայերուն կ'ըսէին. «ձեր զէնքերը վերցրէք
եկէ՛ք մեր վրաններու քով», 50 – 60 զէնք ունեցող կերթան այդ վրանները պահելու: Երկու
օրէն վերջը Օղիկեան Արմենակը հոդ կը թողուն, իսկ իրենք կը բառնան իրենց ունեցածը ու
կը մեկնին Բաղէշ:
Այդ ժամանակ
Ապրօն մեզ գրեց անմիջապէս գալու Առաքելոց վանքը: Մենք գացինք: Ապա Ապրօն մեզ կանչեց
Մուշ, որովհետեւ հոն, երբ Բաղէշի կոտորածի մասին լուր հասաւ (կոտորածէն օր մը վերջը),
խանութները գոցեցին եւ կըսպասէին անխուափելի կոտորածին: Երկու հոգի Առաքելոց վանքը
թողնելով 8 հոգով գացինք Մուշ, ուր մնացինք 16 օր: Խանութները մի ամիս գոց մնացին:
Մուստաֆա
փաշան մի օր կանչել էր Վարդան վարդապետին եւ քաղաքական ժողովի անդամներին եւ ըսեր էր.
-Ինչո՞ւ
հայերը չեն բանար իրենց խանութները
Հայերը
կ'ըսէն, մեր ձեռքէն չի գար նրանց ստիպելու բանալ խանութները
-Տարօրինակ
բան է, կ'ըսէ մութեսարիֆը, դուք մեզմէ կը վախենաք, մենք ալ ձեզմէ կը վախենանք - ձեր
մէջ Հնչակն ու Դրօշակ կայ:
-Չգիտենք
Հնչակն ու Դրօշակ ինչ է, մենք ահա ձեզնից կը լսենք:
-Դէ՛հ,
չլինելուն եկէք երդում ըրէք:
Աւետարանը
կը դնէ առաջնին, կ'երդւեցնէ:
Քաղաքի
հարուստները իմացած էին մեր հոն ըլլալը: Այդ վախի ազդեցութեան տակ բոլորը մէկ կուգան
առաջնորդարան եւ կը խնդրեն Ապրօին, որ տղաքը հանէ քաղաքէն՝ կոտորած սարքելու առիթ չտալու
համար: Նրանք կ'ըսէին, որ մութեսարիֆը երդւած է իրեն թագաւորի, Մահմեդի վրայ, որ մեր
քաղաքի մէջ ոչինչ չէ ըլլալու (Մուստաֆա փաշան նայելով ուրիշ թիւրքերուն՝ լաւ մարդ էր.
Մշոյ թիւրքերն ալ իրենց հայերուն լաւ կը նայէին: Հասարակ խուժանը ոչինչ չէր կրնար ընել
առանց այդ գլխաւոր թիւրքերու մասնակցութեան):
Ապրօն գալիք
չարիքները պատասխանատւութիւնը իր վրայ չ'առնելու համար՝ նրանցից ստորագրութիւն առաւ
եւ մեզ Սասունի գծով ղրկեց Ս. Յովհաննու վանքը: Հոն կը գտնւէին նիւֆիւս մամուրի Իզէդ
էֆէնտին եւ երկու ձիաւոր ոստիկան:
Գոմերցի
երկու տղայ գացեր են Մուշ ցախ ծախելու. յանկարծ մէկը վիրաւորւած, միւսը ողջ լուր բերին
մեզ, թէ Մուշ կը կոտորեն: Իզէդ էֆէնտին, որ որոշ չափով հայերու պաշտպանն էր եւ համեղ
կաշառակեր, եւ ոստիկանները անմիջապէս ձի հեծան եւ գացին Մուշ: Ուզեցինք նրանց զէնքերը
հոն առնել եւ իրենք ալ սպանել, սակայն Մշոյ կոտորածի իրողութիւնը չէինք գիտեր եւ վարդապետները
չթոյլ տւին այդ բանը ընելու, ըսելով որ Վանքի քանդման պատճառ կը դառնանք:
Երեկոյեան
լուր առինք, որ մի թիւրք զինագործ իրեն խանութի մէջ 3 ատրճանակ կը բանայ իրարու վրայ
եւ դրանից կը շարունակւի կռիւը: Հայերի կողմից ոչ մի դիմադրութիւն չ'ըլլար, ոմանք խանութները
կը գոցեն, ոմանք ալ բաց կը թողուն եւ այնպէս կը փախնին իրենց տները:
Մութէսարիֆը
եւ զօրքի հրամանատարը անմիջապէս կը մտնեն խուժանի մէջ եւ կը գոռան «անմիջապէս բոլորի
հրացանի կը բռնենք. Թագաւորէն հրաման չկայ այդպիսի բան ընելու», եւ կը կարդան սուլթանէն
գնացած հեռագիրը, թէ «սրանից վերջը ռայիայի քիթը չպիտի արիւնի»: Նոյն ատեն զօրքի հրամանատարն
ու մութեսարիֆը կերթան առաջնորդարան 100 ձիաւորով եւ կ'ըսեն թէ ամեն բան կարգադրւած
է, ոչնչէ չվախնաք:
Այդ օրը
սպանւեց 7 մարդ եւ 25-ի չափ ալ վիրաւորւեց, որոնց թւի մէջ նաեւ մի ընկեր, որ վիրաւորւած
էր իր ձեռքից բացւած ատրճանակի գնդակով: Ապրօն, որ այդ օրը հոն կը գտնւէր, կը վերցնի
վիրաւոր ընկերոջ հրացանը, վերարկուի տակ կը թագցնի եւ վազ կուտայ դէպի առաջնորդարան
(Ապրօն մշեցու շոր էր հագեր): Դեռ առաջնորդարանի դուռ չհասած՝ կը նկատի, որ հոն կերթայ
մութէսարիֆն ու զօրքի հրամանատարը, ուստի առանց նկատւելու կը վերադառնայ իր տեղ: Երբ
մութէսարիֆն ու զօրքի հրամանատարը կը հեռանան առաջնորդարանէն՝ Ապրօն երկու ատրճանակ
վրան կապած, կերթայ առանջրդարան: Նա հոդ կը գտնէ քաղաքի հարուստները, հոգաբարձուներն
ու քաղաքական ժողովի անդամները, որոնք թէյի գաւաթով օղի կը խմեն եղեր, որպէս զի եթէ
սպանւին՝ ոչինչ չզգան: Ապրօի երեւալը ոգեւորութիւն կը ներշնչէ Վարդան վարդապետին եւ
ուրիշ երկու ծանօթ մարդու:
***
Բաղէշի
կոտորածէն օր մը վերջը, Սերոբը (2 ընկերներով եկաւ Սոխորդ (Սոխորդ գիւղը, որ Սերոբի
ծննդավայրն է, Ախլաթ կը գտնւի) գիւղը: Հոն կը գտնւէր 24 չախմախլը եւ տղայոց ձեռքն ալ
12 կանոնաւոր զէնք: Չուխուրայ կողմը գտնւած աշիրը գացած էր Սոխորդ՝ թալանը վերցնելու:
Սերոբը դուրս եկաւ իր ընկերներով եւ այդ 24 չախմախլըներով կռւեց եւ թոյլ չտւեց, որ
թալանը տանեն: Քիւրդերու թիւը կ'ըլլայ մօտաւորապէս 300 հոգի, բայց այնքան ալ կռւող
ցեղ չէին:
Կռւի միջոցին
դաղստանցի Սուլթան-բէկ ըսւած չէրքէզ հարիւրապետը գացած էր Սոխորդ: Սերոբը կը նկատէ
նրա եւ զօրքը գալը, թագցնել կուտայ կանոնաւոր զէնքերը եւ չախմախլըաւորներուն կը հրամայէ
շարունակել կռիւը: Սուլթան-բէկ կը տեսնէ, որ միայն այդ 24 հոգին են որ կը պաշտպանեն
իրենց չախմախլըներով գիւղը, քրդերուց կը բռնէ մի քանի գլխաւորներ եւ հայերուց ալ մի
քանի չախմախլըաւոր եւ կը բերէ Սոխորդ՝ քննութիւն կատարելու:
-Իշի գլուխ
քրդեր, կ'ըսէ, դուք մօտաւորապէս 300 հոգի, իսկ սրանք 24 չախմախլը, այսչափ կռւեր էք
եւ ոչինչ չէ՞ք կրցեր ընել:
-Վալլա՜հ,
աղա, էս հովիտի մէջէն մեզ վրայ Աստուծոյ կրակ կը թափէին, ասոնք մինակ չէին, ասոնց մէջ
մաուզէրներով մարդիկ ալ կային:
-Ձայներդ
կտրեցէ՛ք, քրդեր, ես եկայ 24 չախմախլը տեսայ, որոնք կը կռւէին ձեր դէմ, կուզէ՞ք ինծի
խաբել:
Կը վերցնէ
այդ քիւրդերը եւ նրանց հրացանները ու կը տանի Ախլաթ կը բանտարկի: Յետոյ գաղտնի կ'ըսէ
հայերուն, թէ ամեն բան գիտեմ, այնպէս որ խելացի գտնւեցէք: Այդ մարդը ինչ հայ գիւղ որ
երթար, շատ պարկեշտութեամբ կը պահէր ինքզինքը հայերու վերաբերմամբ:
Սերոբը
մինչ այդ կառավարութեան աչքը չէր զարնւած, ուստի իր 11 ընկերները ուղարկեց իրենց գիւղերը,
իսկ նրանց զէնքերը առնելով իր քով մնաց գիւղի մէջ բոլորվին ազատ:
Չմոռանամ
ըսելու, որ Սերոբը սահման անցել էր Աշոտ-Թաթուլի (Արամ Արամեան - «Դրօշակ»-ոչ պաշտօնական
էջ) եւ խնուսցի վալադ Աւագի հետ: Սերոբը եկաւ մինչեւ Ախլաթ, Աւագը երեք ընկերով մնաց
Խնուս, իսկ Թաթուլը անցաւ Բասեն: Սահման անցած ժամանակնին մի կէս ժամ գօրդօնի հետ կռիւ
մ'ունեցած են, բայց ոչ մի կողմից կորուստ չէ եղած: Մնացած ժամանակ գնացեր են շատ ապահով:
Նոյն ձմեռը
մենք մնացինք Կէլիէկուզան, ուր Օղիկեան Արմենակը Ապրօի պատւէրով հաց եւ պառկելիք (վերմակ,
անկողին) կուտար: Ինքը Ապրօն մնաց Մուշ՝ տեղական գործերով պարապելու, որտեղից ամբողջ
ձմեռը մեր եւ սասունցիներու հետ անդադար թղթակցութիւն կ'ընէր: Այդ ձմեռը մեր կերածը
ցամաք հաց էր, շատ հազիւ կերած ենք տաք կերակուր: Մեզ տրւած ցորեննիս եւ մեր վառելիք
փայտը յաճախ մենք մեր շալակնիս կը կրէինք:
«Դրօշակ» - Մայիս-Յունիս 1914
Թիւ
5-6 (240)