Առաջին
մուտքս Երկիր
1. Եթէ չեմ սխալիր յուլիս 16-ն էր (1895 թ.) երբ մենք անցանք
սահմանը Ղարաուրզանի գծով (Սարիղամիշի մօտ): Բոլորս ալ զինւած էինք բերգանկաներով,
բացի դրանից, իւրքանչիւրս վերցրած էինք 260 փամփուշտ, խանջալ եւ հինգհարւածեան ատրճանակ:
Սահման անցածնիս գիշերը պիտի գնայինք 8 ժամւան ճանապարհ, որպէսզ
զի հասնէինք որոշեալ դիրքը: Բայց դիրքին չկրցանք հասնիլ՝ մեր տասնապետներու քալել չկրնալու
պատճառով:
Արեւը բարձրացած էր, բայց մենք դեռ չէինք հասեր մեր դիրքին:
Մեր մօտերը կային վրաններ, բարեբախտաբար առանց նկատւելու բարձրացանք որոշեալ դիրքը,
ուր մինչեւ երեկոյ մնացին առանց ջրի: (Փակագծի մէջ պէտք է յիշել, որ մեզմէ առաջ Էրզրում
գացած էին Ապրօն (Մկրտիչ Սահակեան), Ջալլաթը եւ Քեաֆթառ Արշակը:
Երեկոյեան դէմ վալադը դիտակով դիտեց շրջակայքն ու ճանապարհները
եւ մութ տալուն ճանապարհ ընկանք: Այդ գիշերը պիտի հասնէինք Գոմաձոր (արագ գնալով՝
8 ժամ): Երկու ժամ չգնացած՝ մեր տասնապետները էլի ոտքերնին կախ տւին: Ստիպւած եղանք
նորէն առնել նրանց հրացանները, փամփուշտներն ու տոպրակները: Վալադը ժամացոյցէն բան
չէր հասկընար եւ անդադար կը շտապեցնէր, ըսելով թէ էլի կը լուսանայ մեր վրան եւ կը մնանք
առանց դիրքի Բասենի դուրան (դաշտի) վրայ: Գացինք ճանապարհի գրեթէ կէսը եւ մեր 2 տասնապետները
բոլորվին դադրեցան քալելուց:
Մտածեցինք, որ խումբը թողնի այդ 2 տասնապետները եւ արագ քալելով
առաջ անցնի, որպէս զի եթէ վնասւին, թող այդ 2ը վնասւին եւ ոչ ամբողջ խումբը: Վերցրինք
նրանց զէնքերը, թողնելով միային մի-մի ատրճանակ, 2 ժամացոյց եւ մեզ տրւած 6 ոսկի փող:
Մենք սկսեցինք արագ քալել բայց լոյսը բացւած էր, երբ մենք հասանք
Արազի եզերքը: Ուշ ըլլալու պատճառաւ ստիպւեցանք շորեր չհանել եւ այնպէս անցնել ջուրը:
Գետի եզերքէն մինչեւ Գոմաձոր մի ժամւայ ճանապարհ կար: Ես եւ Խնուսի խըլըլ-չաւուշցի
Մարտիրոսը 200 քայլ առաջ էինք: Նկատեցինք մի սայլ, գաղտագողի մօտեցանք, տեսանք, որ
սայլապանները, որոնք արտի միջից ցորենի օրան պիտի վերցնէին, հայերէն կը խօսեն: Դուրս
եկանք յանկարծակի, բռնեցինք այդ մարդկանց, ըսելով՝ «Մի՛ վախենաք, մենք հայ ենք, խումբը
յետեւից կուգայ, միջոց մ'ըսէք, ի՛նչ ընենք»: Էս մարդիկ վախվխելով ըսին. «բերէք ձեր
զէնքերը բառնան սայլի վրայ խուրձերու մէջ եւ տանենք գիւղը, ձեզ ալ հոս բօստաներու մէջ
կը պահենք»: Խումբն ալ հասաւ, բարձինք մեր զէնքերը սայլերու վրայ, թագցնելով խուրձերու
մէջ. մենք ալ մի-մի ատրճանակ պահելով քովերնից՝ թագնւեցանք բօստաններու մօտ:
Մենք առաջուց իմացեր էինք, որ Գոմաձոր կը գտնւին Ա. Եւ Ս. Անուն
լաւ տղաներ: Մենք սայլապաններուն պատւիրեցինք, որ դրանց կանչեն: Սայլը տարան կանգնեցուցին
իրենց կալը, Ս. Եւ Ա.-ին ալ լուր տւին մեր գալու մասին, որոնք իսկոյն հաց եւ կերակուր
բերին մեզ. տեղական շորերի նման շորեր ունեցող զինւորներին տարան գիւղ: Գիւշը կը գտնւէինք
15-20 ոստիկան հարկահաւաք եւ 4-5 շահէննաներ (թիւրք կալ չափողներ):
Դառնանք մեր տասնապետներուն, որոնց յետ էինք թողեր: Կէսօրին
մօտ եկան մեզ ըսին, թէ Աստուրին եւ Օվօյին 17 քիւրտ բռներ են ճանապարհին, ատրճանակներն
ու ժամացոյցները առեր: Օվօյի քովէն ալ առեր են 3½ ոսկի* (Աստուրը իր մօտ եղած դրամները գլխարկի մէջ պահած ունենալով՝
մի կերպ ազատեր է): Մեզ հետ եկան նաեւ Ս. Եւ Ա.: Երկու օր սպասեցինք Իշխու, այնտեղից
անցանք Հարսնքար: Նոյն օրը հոն մնացինք, երկրորդ օրը Էրզրումէն եկան Ջալլաթը եւ Քեաֆթառ
Արշակը, տւին մեզ մի ժամացոյց 3 ոսկի ճանապարհածախս եւ ճամբայ դրին:
Գացինք Թօփչէվա սարը, ուր մնացինք մինչեւ երեկոյ քարերի տակ
թագնւած: Այդ սարէն դուրս եկանք ու պիտի անցնէինք Ղարայզուի դուրանը եւ պիտի հասնէինք
Եահեա, ուր կը գտնւին 20 տուն քիւրդ եւ 4-5 տուն հայ: Մի 200 քայլ հեռացած մեր դիրքերէն
Վանաձ գաւառից Անտօն անուն տղայ մը առանց խմբի յետնապահին լուր տալու, կերթայ ջուր
թափելու եւ կուշանայ: Ժայռոտ տեղերով անցանք մի 300 քայլ իջանք մի հովիտ, նոր միայն
նկատեցինք, որ Անտօնը չկայ: Չենք կրնար պոռալ, որովհետեւ մեզմէ 150 քայլ հեռաւորութեան
վրայ կը գտնւէին քրդի վրաններ: Բացի վալադէն Հարսնքարէն վերցրել էինք 2 տղայ՝ այդ տեղերուն
շատ լաւ ծանօթ: Մութ գիշեր էր, սուլիչներով սուլեցինք, մօտ մի ժամ ման եկանք, չկրցանք
գտնել Անտօնին: Ստիպւած եղանք թողնել այդ 2 տղաները փնտրելու Անտօնին * (Անտօնը հոն մնալով՝ վրան կը լուսանայ, քիւրդերը
կը նկատեն, կը բռնեն, զէնքերը կը խլեն եւ կը յանձնեն 15 թիւրք հեծելազօրքին: Քիւրդերը
չեն ըսեր թէ վրան զէնքեր կային, այլ իբր թէ շորերի կասկածելի ըլլալուն համար են բռներ:
Թիւրքերը Անտօնին շատ կը ծեծեն (միսը սեւցրած էինք) եւ կը բանտարկեն մարագի մմը մէջ:
Սակայն Անտօն կը փախչի մարագի տանիքի ծակէն եւ կերթայ կը մտնէ այնտեղէն ոչ հեռու հաւաքած
40-60 խոտի դէզերըց մէկի մէջ: Զօրքերը մինչեւ երեկոյ կը փնտրեն, բայց չեն գտներ ու
կը հեռանան, տղան ալ գիշերով կը հեռանայ այդ տեղէն: Երկրորդ օրը կը հանդիպի ուրիշ քրդերուն,
նրանք ալ կը թալանեն իր շորերը եւ վարտիքով ու շապիկով բաց կը թողուն) եւ պատւիրեցինք,
որ եթէ գտնեն՝ տանեն իրենց գիւղը (Հարսնքար), իսկ մենք շարունակեցինք մեր ճանապարհը
առաջնորդ ունենալով միայն վալադը: Առաւօտ լուսաբացին հասանք Եահեա: Վալադնից գնաց լուր
տւաւ մի տան հայերուն, նրանք ալ եկան տարան մեզ մի թաւլայի (ախոռ) մէջ: Այդ օրը անցկացրինք
մենք մսուրներու եւ թրիքներու վրայ. մեզ հւիրասիրացինք, կերակրեցին:
Երեկոյեան ճանապարհ ընկանք, հասանք Խնուս-Խօզլու Գասպարի գիւղ:
Այնտեղից էլ գացինք Բաշկիք գիւղը. Որոշւած էր, որ մենք հոդ սպասենք մի 10 օր, մինչեւ
վերջին գալիք խմբերը մեզ հասնէին: Սպասենք 12 օր, խմբերը չեկան:
Այդ ատենները պատահեցաւ մի դէպք: Սասունի քանդւելէն ետքը մի
քանի սասունցի ընտանիքներ կապրէին Խնուսի գիւղերը: Պ. Ս. անուն սասունցի մ'ալ կապրէր
Խ. Չաւուշ գիւղում: Շէյխ մը կար, որը քրդերու ըսելով սուրբ էր, գնդակ չէր բաներ նրան.
Գիշերը կերթայ Մեքքա եւ Մեդինա եւ նոյն գիշերն ալ կը վերադառնայ: Այդ լուրը հայերու
մէջ ակ կը պտտէր: Պ. Ս. կ'ըսէ. Մի հատ զարկեմ, տեսնեմ գնդակս կը բռնի թէ չէ: Շէյխը
ձիով կը հանդիպի հոն. Պ. Ս. կը զարնէ, կը սպանէ: Այդ տղան իր անցեալի մէջ Սասունում
եւս շատ կտրիճ է եղած:
Խ.Չ.-ցիկ կը վախենան, որ շէյխի սպանութիւնը իրենց վրայ հաստատւի,
կը տանեն, կը պահեն լճի մը մէջ: Քուրդ մը կերթայ այդ լճի մէջ լողանալու, կը հանւի,
կը մտնի լիճը, կը նկատի շէյխի դիակը, անմիջապէս դուրս կուգայ, կերթայ կառավարութեան
եւ քրդերուն լուր տալու: Խ.Չ.-ցիկ նկատեր են, որ քիւրդը մտաւ լիկը եւ իսկոյն դուրս
կուգայ, կը հասկնան, որ նա դիակը նկատած է, կերթայ կառավարութեան լուր տալու: Անմիջապէս
կերթան կը հանեն շէյխի դիակը, կը տանեն հեռու տեղ կը պահեն, կը սպանեն մի շուն եւ կը
ձգեն լճի մէջ: Կառավարութիւնը կը գայ լուր տանող քրդու հետ, կը մտցնեն նրան ու ուրիշ
քրդերուն լիճը, որպէս զի դիակը հանեն: Քաշ կը տան, կը հանեն շէյխի տեղ՝ շուն: Քիւրդին
մի լաւ կը թակեն, կը տանեն կը բանտարկեն:
Այդ օրերը եկաւ Էրզրումէն Ապրօն: Խուզարկութիւնը շէյխի մահւան
պատճառով սաստկացած էր: Մենք Խնուսի հայաբնակ գիւղերում ցրւած էինք 2-2 մարդ: Խնուսցիկ
կը խնդրեն Ապրօին, որ խումբը հեռացնէ, ըսելով, որ 7 խնուցի տղայ մնան, իսկ մնացածները
երթան: Ապրօն 22 օր մնալուց վերջը մեզ դրաւ ճանապարհի: Բացի 7 խնուսցի տղաներէն՝ ալաշկերտցի
Մ. Եւ բաբերդցի Ա., որ եթէ հոս կոտորած ըլլայ, մենք ալ այս 7 տղաներու հետ կը պաշտպանենք,
ունենալով բաւական զէնք:
Ապրօն վալադ Ս.-ին քով պահելով՝ վերադարձրեց նրան Կովկաս, իսկ
մեզի տւաւ ուրիշ 2 հոգի վարդովցի վալադներ:
Նոյն օրը գացինք Բինգօլա սարի տակը, երկրորդ օրը անցանք Կիւմկիւմի
կողքէն, Ջիբրանցի համիդիէներու մէջէն, ուր կը գտնւին 1500 ձիաւոր համիդիէներ, գացինք
Գեանդէր-Էմիր: Այնտեղից երրորդ օրը դւորս եկանք, լուսաբացին հասանք Ս. Կարապետի անտառը:
Վանքի մէջ կը գտնւէինք մշտնջենական հն մնացող 2 ձիաւոր ոստիկաններ: Առանց միաբան վարդապետին
իմաց տալու՝ Մ. Սարկաւագը մեզի հաց եւ ուտելիք բերաւ:
Երեկոյեան դուրս եկանք, գացինք Մշոյ դաշտի Ղըզըլ-աղաճ գիւղ
(Հրայրի գիւղ): Երկու օր հոն մնացինք: Բերդակցի Պետրոսը եւ Ապրօն ուրիշ ճանապարհով
ծպտեալ շորերով՝ ցերեկով Խնուսէն եկած էին Մուշ: Ապրօն անմիջապէս եկաւ մեր քով: Նա
մեր աւելորդ փամփուշտները հաւատարիմ մարդու հանձնեց, իսկ վրաննից կապւածները թողեց
մեր քով: Ղըզըլ-աղաճցիք (զինւորները) պատճառաբանելով, որ այժմս գործ չկայ, խնդրեցին
Ապրօին, որ իրենք Ղըզըլ-աղաճ մնան: Ապրօն համաձայնեց՝ թողնելով իրենց հով հրացաններն
ու փամփուշտները. հոն մնացին 2 տասնապետ եւ 5 զինւոր, բոլորն ալ ղըզըլ-աղաճցիք: Մանցածներս,
որոնք զանազան երկիրներից էինք՝ ուղարկւեցանք Սասուն:
Այսպիսով հոն թողնելով 7 հրացան, ատրճանակներ եւ մեր աւելորդ
փամփուշտները՝ գացինք Սասուն:
«Դրօշակ» - Ապրիլ 1914
Թւիւ 4 (239)