Դարեր շարունակ փառքի ճանապարհից դուրս մղւած մի ժողովրդի վերածնութեան ճիգերի խտացումն է Հ. Յ. Դաշնակցութիւնը:
Նա ծնունդ առաւ
պատմական այնպիսի մի վայրկեանում, երբ անցեալի մեծ ոգորումները դարձել էին հայ կեանքի
հետ այլ եւս օրգանական կապ չունեցող քարացած յիշատակներ, երբ խաւարելու աստիճան աղօտւել
էին հայկական էութեան գունագեղ երանգները: Սեղմ ասած՝ երբ դեռ կը շարունակւէր մեր ցեղի
հոգեւոր նահանջը, եւ այլ եւս ակներեւ էր նրա գլխովին ոչնչացումը:
Դաշնակցութիւնը
հսկայ մի փորձ էր՝ կանգնեցնելու հայութեան անկման անիւը. մի փորձ՝ ի մի ձուլելու հայ
էութեան միմիանց լրացնող բեւերը – Մամիկոնեան ռազմունակութիւնը եւ Բագրատունեաց կուլտուրական
ոգին: Նա մի վճռական ճիգ էր՝ համադրելու մեր ժողովրդի կամքն ու ստեղծագործ հանճարը.
մի ճիգ՝ կրօնական համայնքը – որին բռնութեան քմահաճոյքով վերածւած էր հայութիւնը –
վերստին դարձնելու պետութիւն եւ պատմութիւն կերտոող մի ազգ:
Այն օրէն, երբ
Մերձաւոր Արեւելքի կրկէսի վրա երեւաց մոնղոլ թուրքը՝ մեր պատմութեան մէջ անպակաս դարձան
պարբերական կոտորածը, բռնի մահմեդականցումն ու արտագաղթը: Եւ որովհետեւ տիրապետող ազգը
սեփական մշակոյթ չունէր, եւ նւաճւած ազգերին ռայա էր համարում, նա տիրեց ոչ միայն նւաճւածի
վեհապետական իրաւունքներին, այլ եւ ժողովրդի կեանքին, պատւին եւ ինչքին: Ասիայէն մեր
հայրենիքը խուժած բարբարոսը կը ձգտէր ո՛չ միայն դիմափոխել եւ դիմազրկել քաղաքակրթական
արժէքներ ստեղծելու կարող ամէն ժողովուրդ, նա կը միտէր ո՛չ միայն ազգերի հոգին աղարտել* եւ արմատախլել ամէն մշակոյթ, նրա մահացու հարւածն ուղղւած էր ո՛չ միայն իր նւաճած ցեղերի
գոյութեան այս կամ այն ձեւի դէմ, այլ եւ նրանց ֆիզիքական գոյութեան արմատին իսկ: Նման
միջավայրում եւ նման վտանգի հանդէպ, մեր վերածնունդը անխուսափելիօրէն պիտի ստանար բռնի
յեղափոխութեան բնոյթ:
Եւ սկսւեց հայոց
ազատամարտը:
Այս անհաւասար
գուպարի* մէջ հայութիւնը ցուցահանեց գծեր, որոնց մէջ արտացոլում են մեր ժամանակակից
պատմութեան փառքն ու ողբերգանքը: Պատմութեան հանդիսավայրն իջած հերոսների ամբողջական
համաստեղութիւններ, որոնք ըստ բանի եւ գործի մի հոգենորոգ շեշտ մտցրին մեր գունատ կեանքում:
Հսկայական էր հոգենորոգ յեղաշրջումը: Եթէ մինչ այդ հայը կրաւորականութեան մի տիպար
էր, հիմա, նա կեանքի էր կոչում ներգործօն հերոսականութեան դէմքեր:
Դաշնակցական հայդուկն
ու իդէալիստ մտաւորականը ո՛չ միայն պատմական երեւոյթներ էին Հայաստանում, այլեւ հոգեբանական
գաղափարատիպեր մի ամբողջ ժամանակաշրջանի համար: Սրանց անձնուրաց նուիրումը հազւադէպ
է ժողովրդների կեանքում: Բարոյական հսկաներ էին նրանք, որոնց գործը բաւական է փառազարդելու
նոյնիսկ ամենամեծ ազգերի պատմութիւնը: Ա՜հ, քանիները սրանցից մեր աշխարհի Նազովրեցիները
հանդիսացան: Եւ ինչպէս Նազովրեցու մեծութիւնը նրա մէջ չէ, որ պատմութեան մէջ մի քանի
փաստեր թողեց, այլ որ զգայապաշտ մարդկութեան նոր իդէալներ տւաւ եւ մի այլ աշխարհի կարօտով
հոգիները վառեց, այնպէս էլ մեր նորագոյն պատմութեան այս հերոսներն ու առաքեալները արժէք
դարձան ո՛չ թէ իրենց յաջող կամ անյաջող կռիւներով, այլ նրանով, որ առաքինութիւնների
մի նոր տախտակ դրին իրենց ժողովրդի առջեւ: Նրանց գործի մեծութիւնը ոչ թէ փաստերի արձանագրութեամբ
պիտի արժէքաւորւի, այլ այն զօրութենական բարոյականով, որ կը բխի իրենց գործի էութիւնից:
Դաշնակցութիւնը
մեր կեանքում ոչ թէ հասարակագիտական մի սոսկական երեւոյթ է, այլ ամենից առաջ եւ ամենից
աւելի մի բարոյական յեղափոխութիւն: Արժէքների գնահատման նոր չափանիշ է Դաշնակցութիւնը,
որով՝ եւ նոր արժէքներ ստեղծագործող: Առա՛նց նուիրումի չկայ բարձր ստեղծագործութիւն,
իսկ նւիրումի գաղափարը հայութեան համար հոգեբանութիւն դարձաւ Դաշնակցութեան մարտիրոսագրութեան
եւ հերոսականի շնորհիւ միայն: Այդ է պատճառը, որ Դաշնակցութիւնը, իբր ցեղի ներքին հոգեկան
կարողութիւն, չի խորտակւում անգամ արտաքին պարտութիւնների դէպքում. այդ է պատճառը նաեւ,
որ անկախ պատմական դէպքերի դասաւորումից, նա ծնում է իր ստեղծագործ ապագային հաւատացող
իդէալիստ հայութեան հոգեւոր կորիզը: Հայութեան հոգեբարոյական այս յեղաշրջման մէջ է
ահա՛ Դաշնակցութեան փառքը:
***
Դաշնակցութիւնը,
սակայն, պիտի ունենար նաեւ իր ողբերգանքը: Չէ որ ամէն հերոսական ըստ էութեան ծնունդ
է մի ողբերգականի, ինչպէս վերջինս յաճախ արդիւնք է հերոսական մի տագնապի: Մերձաւորին
ծառայելու, նրա կեանքը յեղաշրջելու առաքելութիւն ունեցող հերոսականը չունի աւելի ծանր
ողբերգութիւն, քան այն, որ բանաձեւել է աւետարնիչը՝ «Յիւրսն եկն եւ իւրքն գնա ոչ ընկալան»...
Ա՜հ, սա պատմական մի դէպքի եղերականը չէ միայն, այլ եւ ճակատագիրը բոլոր նւիրական վարդապետութիւնների,
բոլոր անձնուէր առաքեալների: Ոչի՛նչ, ոչինչ է այնքան խոր, որքան տառապանքը զոհաբերողի,
որը իր գործի պաշտամունքը չի տեսնում, որը զոհաբերում է իր նմանների համար եւ մնում
չհասկացւած:
Երկար դարեր մեր
պատմութիւնը չէր արձանագրել մի շրջան, ուր այնքան հերոսներ իրենց կեանքը երկիւղածօրէն
պատարագէին իրենց ժողովրդի փրկութեան գործին. բայց չի եղել եւ մի շրջան, ուր հայութեան
որոշ խաւերը այնքա՜ն ապերախտ գտնւէին սեփական ժողովրդի ազատագրական փոթորկումների հանդէպ:
Այդ տարրերը, ճիշտ է, չսպանեցին Դաշնակցութիւնը, բայց յաճախ խաչեցին նրա գաղափարն
ու գործը: Հին Իսրայէլի մէջ մի չարութիւն կար, որ վերջ ի վերջոյ մեսիասպանութեան յանգեց:
Հայութեան մէջ չարն ու բարին առեղծւածային մի քաօս էր, լի կարելիութիւններով, որ, սակայն,
իր բեւեռացումով խանգարում էր հայ զանգւածների միանպատակ կամեցումը եւ զայն, իբր ամբողջութիւն,
օրօրելով կրաւորականութեան եւ ակտիվիզմի միջեւ, մղում էր չգիտակցւած ինքնասպանութեան:
Ընկերաբանօրէն այստեղ շօշափւում է մեր վերածնութեան խնդիրը, որ, աւա՜ղ, թերի մնաց,
եւ որի հետեւանքով մեր Գողգոթան եղաւ անասելիօրէն մեծ, իսկ մեր նւաճումը՝ համեստ: Հայ
յեղափոխութեան երէկւայ տագնապը պայմանաւորեց ոչ թէ թշնամու անպարտելիութեամբ՝ ինչպէս
այսօր էլ բարբաջում է հակադաշնակցական ստրկամտութիւնը – այլ հայութեան հոգեբանական
հատւածականութեամբ: Ի՞նչ ճակատագիր կարող էր ունենալ մի ժողովուրդ, որի զաւակների մի
մասը՝ սրտի իւղը բոլորանւէր ազատութեան կանթեղը լեցրած՝ կը ճենճերէր, իսկ միւսը, ոչ
թէ միայն անընդունակ զոհաբերելու, այլ եւ յաճախ, որպէս թէ ազգը խարոյկից փրկելու միամտութեամբ,
ասպարէզ էր իջնում հրշէջի դերում՝ հայ յեղափոխութեան կրակը մարելու: Այդ եղերական կացութեան
շնորհիւ, հայութիւնը ներքուստ տարանջատւեց երեք մասերի՝ գաղափարի ակտիվիստներ՝ իմա՛
յեղափոխականները, կրաւորական ստրկականութեան ջատագովներ՝ հակայեղափոխականները, եւ կարելիութիւններով
յղի, բայց դեռ այդ երկու բեւեռների միջեւ երերւող հսկայ բազմութիւն: Ահա՛ կարեւորագոյնը
պատճառներից, որ հայ յեղափոխութիւնը շատ դէպքերում մնաց անվճռական եւ պատմութեան ընձեռած
նպաստաւոր վայրկեանները չկարողացաւ օգտագործել:
Այստեղ է ահա՛
մեր քաղաքական դժբախտութեանց ենթակայական կողմը:
***
Այսօր, 40 տարի
յետոյ, կանգնած ենք պատմութեան առաջ: Շատ դէպքեր եկան ու անցան հայոց աշխարհով, դէպքեր,
որոնք պիտի ցնցէին վերապրող սերունդը, որոնք, սակայն, հայութիւնը իբր ամբողջութիւն,
դեռ եւս չկանգնեցրին իր փրկութեան ճանապարհին:
Դեռ այսօր էլ
հայութիւնը մնում է պառակտւած, այնինչ, չկորչելու համար, հրամայողաբար, նա պիտի դառնայ
մի եւ անբաժանելի հոգեւոր օրգանիզմ:
Կան եւ պայքարի
մէջ երկու կողմեր:
Մէկը՝ հոգեփոխւած՝
իր հեռաւոր անցեալի եւ երէկւայ հերոսականի պաշտամունքն ունի: Միւսը՝ հայ ստրկականութեան
աւանդապահը՝ որ սեփական պատմութեան մէջ միայն տկարութիւն ու պարտութիւն է տեսնում:
Մէկը ձգտում է
ինքնահզօրացման եւ նւաճումների՝ յանուն ապագայի: Միւսը՝ երես է դարձրած անցեալից, չի
հաւատում ապագային. ցեղի հին փառքը թւում է նրան հեգնանք, իսկ յոյսը՝ արկածախնդրութիւն:
Մէկը՝ վրէժի ծարաւ
ունի, սակայն, միայն իբր նախադրեալ իր ազգային գոյութեան եւ մշակոյթի: Միւսը՝ թէեւ
թօթովում է մշակոյթի մասին, բայց հայրենի հողի համար մի կաթիլ արիւն չունի:
Մէկը ճիգեր է
թափում կենտրոնացնելու ցեղի ուժերը մեր հաւաքական գոյութեան սպառնացող թշնամու դէմ,
միւսը՝ թշնամի մեր ազատագրական պայքարին, զոհաբերութիւնից խուսափելու մտահոգութեամբ,
ներքին ճակատ է ստեղծել, որի վրայ տարիներ է ինչ ընդունայն ուժասպառւում է հայութիւնը:
Հերձասիրութեան
հին դեւը գործի վրա է այսօր: Դա տարբեր անւան եւ ձեւերի տակ – նոյնիսկ Հայաստանից դուրս
– շարունակում է օտարի հայասպան դերը, մեծապէս դժւարացնելով մեր ինքնապաշտպանութեան
գործը:
Տեսնե՜լ ու զգալ
թէ ինչպէս մտակոյր հայը զէնքեր է դարբնում իր հարազատ եղբօր դէմ, ընդհանուր թշնամու
գործը հեշտացնելու համար – ա՜հ, այդ զարհուրելի ողբերգութիւնը դեռ այսօր էլ բաժինն
է հայ յեղափոխականի:
Այդ պատճառով
դեռ այսօր էլ հայութեան քաղաքական ճակատագրէն աւելի՛ դառն է նրա ներքին ճակատագիրը:
Ահա՛, դեռ եւս
չյաղթահարւած հայութեան որոշ տարրերի այս ստրկամտութեան մէջ է Դաշնակցութեան ողբերգութիւնը:
Բայց ի՞նչ, զիջե՞լ
հակադաշնակցական անարիութեան: Ո՛չ, ո՛չ, դա պիտի նշանակէր ազգասպանութիւն կատարել:
Չէ՞ որ մեր կուսակցութեան հիմնադիրներն էլ, երբ առաջին անգամ ձեռք կը զարկէին մեր ազատագրական գործին, խորապէս կը գիտակցէին,
թէ դարերի ստրկականութիւնը մեծապէս տկարացրել է հայ զանգւածների ազգային գիտակցութիւնը:
Սակայն, նրանք հաւատացին մեր վերածնունդին, որ պիտի հոգեփոխէր մեր ժողովուրդը, իր ամբողջութեան
մէջ: Եւ եթէ այսօր տխուր պատմութիւնը մեր ժողովրդի հոգում մի երկուութիւն է ստեղծել,
բնա՛ւ չի նշանակում թէ մենք պիտի լքենք մեզ վիճակւած առաքելութիւնը՝ մեր հոգեբանութիւնը
բովանդակ հայութեան հարազատել տալու: Դա չի նշանակում նաեւ, թէ մենք կարող ենք մոռանալ,
որ մերազնեայ ներքին ամէն մի հակառակորդ անծանօթ մի եղբայր է, որին հոգեփոխելու պարտականութիւն
ունինք:
Հասարակական իդէալներ
հետապնդող ամէն անհատ կամ կազմակերպութիւն վերջ ի վերջոյ յանգում է ինքնաժխտման:
Դաշնակցութիւնը
ցայսօր ձգտել է ազգ ստեղծել: Աւելի պարզ՝ նա ձգտել է ազգ դառնալ, այսինքն հայութիւնը
կաղապարել ըստ իր էութեան: Ազգի մէջ ձուլւելու, ազգն իր մէջ ձուլելու մի փորձ է Դաշնակցութիւնը:
Յանգել այս տենչալի
նպատակին՝ նշանակում է վերանալ իբր կազմակերպութիւն եւ մարմնաւորւել իբր ազգութիւն:
Ահա՛ թէ ինչո՛ւ
կուզենք, որ իր քառասնամեակից յետոյ Դաշնակցութիւնը, իբր իր ցեղի առաջապահը, աւելի
մեծ թափով ու նւիրումով շարունակէր Հայոց Ազատամարտը, ընդունելով, որ միայն ազատ եւ
անկախ հայրենիքում հնարաւոր է մեր ամբողջական ժողովրդի կատարեալ հոգեփոխութիւնը:
Գ. Նժդեհ
«Դրօշակ» - Նոյեմբեր-Դեկտեմբեր 1930
Թիւ 11-12 (305)
*աղարտել- աղտոտել
*գուպար- պայքար