Ինչպէս Դաշնակցական Եղայ. Սիմոն Վրացեան

21 Մայիս 1969ին, Լիբանանի մէջ մահացաւ Հայաստանի Առաջին Հանրապետութեան վերջին վարչապետ, 1921 թուականի «Հայրենիքի Փրկութեան Կոմիտէի» ղեկավար, ՀՅԴ Բիւրոյի երկար տարիներու անդամ, վաստակաշատ մտաւորական Սիմոն Վրացեանը: Կը ներկայացնենք իր մէկ յօդուածը հրապարակուած 1947 թուականին:

Երբեմն հասարակ, աննշան դէպքեր, պարզ արկած մը ինչպիսի՜ հետեւանքներ կ'ունենայ մարդոց կեանքին մէջ:

Երեւակայեցէք, որ խիստ կարեւոր գործի մը համար կ'աճապարէք երկաթուղիի գնացքի հասնիլ: Նստած էք կառքի մէջ ու անհամբեր կառավարի մէջքը կը ծեծէք, թէ՝ «շո՛ւտ հասիր, գնացքը չփախցնեմ»:

Ու, յանկարծ, անիւի մէջ բան մը կ'աւրուի: Կառքը կը կենայ: Կառապանը կը հայհոյէ: Դուն կը հայհոյես: Ու գնացքը քթիդ տակէն, կ'անցնի կը հեռանայ:

Ամէն բան փճացաւ: Դառնացած տուն կը վերադառնաս: Գործդ կորսնցուցիր: Դժբա՜խտ մարդ ես:

Բայց ահա, քանի մը ժամ յետոյ կը բանաս ռատիոն և ի՜նչ... այն գնացքը, որով դուն պիտի ճամբորդէիր, ծանր արկածի հանդիպած է. կառաշարը ջախջախուած հարիւրաւոր մարդիկ մեռած կամ հաշմանդամ դարձած: Դուն կրնայիր անոնց մէջ ըլլալ: Փառք կուտաս Արարչին և կ'օրքնես կառքի արկածը, որ ազատած է քեզ այդ փորձանքէն: Այժմ արդէն երջանիկ ես:

Այսպէս է կեանքը. պզտիկ բաներէ մեծ հետեւանքներ կը ծագին: Աննշան դէպք մը հիմնովին կը յեղաշրջէ մարդու կեանքը: Պատահմո՞ւնք, ճակատագի՞ր – չեմ գիտեր:

Ինչո՞ւ սակայն այս խորհրդածութիւնը: Պարզապէս ըսելու համար, որ իմ Դաղնակցական ըլլալս ալ ոչինչ դէպքի մը, աննշան պատահմունքի հետեւանք էր:

Մեր Դաշնակցական ընկերները երբ կը պատմեն իրենց դաշնակցական դառնալու դէպքի մասին, սովորաբար յուզումով կը խօսին: Անապատճառ նշանակալից դէպք մը կամ հեղինակաւոր անձ մը մղած է զիրենք Դաշնակցութեան աւազանը՝ խորհրդաւոր մկրտութեամբ մը: Իմ մուտքը Դաշնակցութեան մէջ ոչինչ ունի հանդիսաւոր իր մէջ. աւելի զաւեշտական արկածի մը կը նմանի:

Ճիշդ է, ես ալ ուրիշներու պէս, երբ դեռ պատանի էի, կ'երազէի Սասունի ու Զէյթունի մասին: Րաֆֆիի Խենթերը, Ասլաններն ու Սաքօները իմ ալ պաշտելի հերոսներն էին: Նոր-Նախիջեւանի Թեմական Դպրանոցի երկրորդ և երրորդ դասարաններու աշակերտներս – Սարգիս Սրապիոնեան (Լուկաշին), Ալեքսան Միասնիկեան, Ռոմանոս Մելիքեան և ուրիշներ – ազգասիրական կրակով բոցավառ՝ կը սպառնայինք «զերդ ոբղկ ու գազար» ջարդ ու փշուր ընել, ոչնչացնել թուրքերը և Հայաստանը ազատել, բայց դեռ յեղեափոխութեան և յեղափոխական կուսակցութիւններու մասին գաղափար չունէինք:

Օր մըն ալ, ընկերներէս մէկը, խորհրդաւոր կերպով անկիւն մը քաշելով զիս՝ փսփսաց ականջիս «Վաղը երեկոյ իմ սենեակը կուգաս. շատ կարեւոր է. ուրիշի բան չըսես»:

Կարծես հազարամեակ մը անցաւ, մինչև որ վաղը «երեկ»ն հասաւ: Ճիշդ որոշուած վայրկեանին նշանակուած տեղն էի: Հոն էին և ուրիշներ 10-12 հոգի Թեմական Դպրանոցի և Ռոստովի գիմնազիոնի աշակերտներէն: Քիչ յետոյ, եկաւ լայնեզր գլխարկով և սև մօրուքով, լուրջ դէմքով երիտասարդ մը և անմիջապէս անցաւ գործի:

Կրակոտ և քիչ մը վերացական, դժուար հասկանալի խօսքերով բացատրեց ժողովի նպատակը.– Մենք, Ռուսաստանի հայերս, հոս հանգիստ կեանք կը վայելենք, մինչդեռ հո՜ն, Հայաստանի մէջ, մեր եղբայրները կը տառապին թուրք բռնակալութեան ձեռքին: Պէտք է միանանք, ոյժ կազմենք, դրամ հաւաքենք, զէնք գնենք և մեր ձեռքերով ազատենք Մայր Հայաստանը: Երիտասարդութիւնը առաջին հերթին պէտք է շարժի և մտնէ ընկերութեան մէջ: Այդ նպատակով է որ կանչուած էինք մենք:

Շարժուելու համար շատ ալ կրակոտ խօսքերու պէտք չունէինք. Րաֆֆին արդէն իսկ շարժած էր մեզ: Բայց ընկերութեան մէջ մտնելը տարբեր բան էր: Ընկերութեան մասին խորհդաւոր խօսքեր կը շրջէին բերնէ-բերան. «ընկերութեան տղաք», «ընկերութեան գործն է»: Եւ ահա ընկերութիւնը ինքը եկած է և կ'ուզէ որ մէջը մտնենք: Կարելի՞ էր առիթը ձեռքէ փախցնել: Պէտք կա՞ր երկար ճառերու մեզ համոզելու համար: Ամէնքս ալ պատրաստակամութիւն յայտնեցինք արձանագրելու:

Մեր երիտասարդի խօսքերէն շուտով պարզուեցաւ որ ինքը Հնչակեան կուսակցութեան ներկայացուցիչն է, որ Հնչակեան կուսակցութիւնը առաջին յեղափոխական մայր կուսակցութիւնն է, և որ մենք պիտի կազմենք առանձին երիտասարդական խումբ: Ծրագրի և գործունէութեան մասին յետոյ պէտք է բացատրութիւն տրուի մեզ, իսկ այժմ պէտք է կազմակերպենք խումբը:

Այդպէս ալ եղաւ: Ընտրեցինք մեզի համար խմբապետ մը, գանձապահ մը, քարտուղարութեան պատիւն ալ ինծի վիճակուեցաւ: Նշանակուեցաւ յաջորդ ժողովը և երիտասարդը հրահանգեց քարտուղարին, այսինքն ինձ, որ քանի մը օրէն երթամ մօտը և ստանամ խմբի համար ծրագիր-կանոնագիր, գաղտնի թերթեր ևայլն: Ինքն ալ խոստացաւ ներկայ ըլլալ մեր երկրորդ ժողովին:

Ուրեմն, այլեւս յեղափոխական էի՝ ընկերութեան անդամ: Հրամայուած էր խիստ գաղտնապահութիւն: Յեղափոխութեան և գաղտնիքի բեռը մէջս ամբարած, քանի մը օրէն փութացի մեր կազմակերպիչի մօտ՝ Ռոստով: Տրուած հասցէով գտայ տունը, անհամարձակ քայլերով բարձրացայ երկրորդ յարկը և վարանումով պահ մը կեցայ. դէմ դիմաց երկու դռներ – ո՞րն է իմ փնտռածը: Հապա եթէ սխալ դուռ զարնե՜մ ու գաղտնիքս դուրս գայ... Մէկ դրան վրայ պղնձէ տախտակ մը կը կրէր անուն մը – «Փաստաբան Ջաւադ բէգ Բալուղեան»: Ա՞յս է արդեօք, երիտասարդը իր անունը չտուած: Վարանումով կոխեցի զանգի կոճակը: Քիչ յետոյ դուռը բացւեցաւ և շէմքի վրայ երեւցաւ գանգուր մազերով, համակրելի դէմքով երիտասարդ մը, որ ժպտուն աչքերով կը նայէր վրաս:

–Ի՞նչ էք կամենում, հրամեցէք ներս: Ի՞նչով կարող եմ օգտակար լինել ձեզ: Համեցէք, համեցէք:

Շուարած ներս մտայ: Առաջնորդուեցայ հիւրասրահ և տեղաւորուեցայ կակուղ բազկաթոռի մը վրայ: Այնքա՜ն ջերմ էր մթնոլորտը: Պատէն երեսիս կը նայէր սգաւոր Մայր Հայաստանը՝ նստած աւերակներու մէջ: Համակրելի երիտասարդը քաղցր խօսքերով կը ջանար փարատել շփոթութիւնս:

Յայտնեցի թէ Թեմականի աշակերտ եմ, եկած եմ պարոնի հրաւէրով, որ այս տունին մէջ կ'ապրի. կարծեմ, սխալ դու ծեծած եմ:

–Ընկերութեան գործո՞վ էք եկած, եղաւ շեշտակի հարցումը, որ աւելի ևս սաստկացուց շփոթութիւնս:

Ըսե՞լ թէ չըսել: Հապա գաղտնապահութի՞ւնը: Բայց այս մարդը գիտէ արդէն ընկերութեան մասին: Թերեւս, այն առաջինի ընկերն է:

Երիտասարդը ժպտուն աչքերով կը դտէր իմ ներքին խռովքը և, կարծես, հաճոյք կը զգար:

–Ինձանից գաղտնիք մի պահէք, ես ամէն բան գիտեմ: Ընկերութեան գործո՞վ եկած էք:

Այո, ընկերութեան գործով եկած էի: Ու պատմեցի ամէն բան. ես խումբի քարտուղարն եմ, եկած եմ ծրագիր-կանոնագիր և գրականութիւն առնելու: 

–Շա՛տ բարի, շա՛տ բարի, ձեռքերը շփելով և զուարթ խօսեցաւ երիտասարդը: Հիմա ամէն բան կը կարգադրենք: Լա՛ւ կը լինի:

Չեմ յիշեր յետոյ ինչեր խօսեցաւ: Բաւական ատեն պահեց մօտը: Հիւրասիրեց: Քաջալերեց. Ի վերջոյ, տուաւ կապոց մը և խիստ պատուիրեց.

–Օտար մարդու ցոյց չտաս: Ժողովը օրը փոխաուած է: Ձեր յաջորդ ժողովը կ'անէք այսինքն օրը: Ես էլ ներկայ կը լինեմ և կը բացատրեմ ամէն բան:

Հմայուած, ուղղակի սիրահարուած հեռացայ այդ երիտասարդի մօտէն: Շտապեցի ընկերներուս մօտ: Երկուղածութեամբ բացինք կապոցը և մէջէն դուրս եկաւ – Ծրագիր՝ Հայ Յեղափոխական Դաշնակցութեան, Ժընև:

Քանի մը թիւ «Դրօշակ»: Եւ քանի մը օրինակ Ժընև հրատարակուած գրքոյկներ, որոնցմէ կը յիշեմ «Կարնոյ Յիշատակին», որի մէջ, ի միջի այլոց, կը խօսուէր Կորկոտեանի քաջագործութիւններու մասին:

Մինչև ժողովի օրը կարդացինք ու կարդացինք «Դրօշակ»ներն ու գրքոյկները, առաջին անգամ հաղորդութիւն առնող մարդու մը երկիւղածութեամբ: Անհասկնալի էր միայն, թէ ինչո՞ւ առաջին երիտասարդը խօսեցաւ Հնչակի մասին, իսկ երկրորդը «Դրօշակ» տուաւ մեզի: Ինչո՞ւ այս տարբերութիւնը: Թէ՞ Հնաչկն ու Դրօշակը նոյն բաներն էին:

Յաջորդ ժողովին այս գաղտնիքն ալ պարզուեցաւ, երբ Ջաւադ բէգ Բալուղեանը բացատրեց, որ կայ երկու կուսակցութիւն – Հնչակեան և Դաշնակցական: Գլխաւոր տարբերութիւնը անոնց միջև այն է որ Հնչակեանները կեդրոնական են, իսկ Դաշնակցականները՝ ապակեդրոնական: Որ Հնչակեանութիւնը մեռնելու դատապարտուած է, իսկական յեղափոխականները Դաշնացականներն են: Որ Րաֆֆին ալ Դաշնակցական էր, Խրիմեան Հայրիկն ալ:

Կեդրոնական – ապակեդրոնականէն բան չհասկցանք, բայց Րաֆֆիի և Հայրիկի Դաշնակցական ըլլալը այնպիսի շշմեցուցիչ փաստ էր, որ Հնչակեանութեան մասին այլեւս մտածելը յիմարութիւն պիտի լինէր: Եւ ամէնքս դարձանք Դաշնակցական ու Հ. Յ. Դ. ծրագրի վրայ երդուեցանք մինչև մահ հաւատարիմ մնալ Դաշնակցութեան: Մեր խումբը եղաւ երիտասարդական առաջին Դաշնակցական խումը Նոր Նախիջեւանի մէջ, որին հետագային անդամ եղան Ալ. Միասնիկեանը, Համբ. Տէրտէրեանը, Գր. Չուբարը և որու հիմնադիրներէն էր երժաշտագէտ Ռոմանոս Մելիքեանը:

Այն ևս աւելացնեմ, որ այս դէպքը քիչ մնաց միջկուսակցական պատերազմի առիթ դառնար Հնչակեան կուսակցութեան և Դաշնակցութեան միջև: Հնչակեանները իմանալ Ջաւադ բէգ Բալուղեանի խաղցած «օյինները»՝ դիմեցին սպառնալիքի, փորձեցին ծեծել Բալուղեանը, ահագին աղմուկ հանեցին: Վերջը գործը յանձնւեցաւ միջկուսացկցական ատեանի: Չեմ յիշեր խնդիրը ինչո՞վ վերջացաւ, բայց մենք մնացինք Դաշնակցկաան, և մեր խումբը այնուհետև կարեւոր դեր կատարեց Ռոստով-Նախիջեւանի հայ երիտասարդութեան կեանքին մէջ...:

Այսպէս ուրեմն, աննշան դէպքեր ի՜նչ ծանրակշիռ հետեւանքներ կ'ունենան մարդոց կեանքի մէջ: Եթէ պատահմամբ, մէկ դուռը բախելու փոխարէն միւս դռւը բախէի – ո՞վ գիտէ – երեւի, այսօր բախտը պիտի չունենայի Դաշնակցական գղաափարական ընտանիքի մէկ անդամը ըլլալու: Իսկ կարելի՞ է երեւակայել ատկէ աւելի մեծ դժբախտութիւն:

Սիմոն Վրացեան
«Ասպարէզ» Շաբաթաթերթ
Հինգշաբթի, Դեկտ. 4, 1947
Խ. Տարի, Թիւ 2321