Ինչքան եւ կամենանք սահմանափակւել միայն ներքին ապրումներով, անկարելի է կտրւել համաշխարհային կեանքի դէպքերից, որոնք երթալով աւելի ու աւելի խռվայոյզ են դառնում: Աշխարհը վեր է ածւած փոթորկալից ովկիանի, որի զնուսպ ալիքների տարերային թափի առջեւ անզօր են թւում մարդկային ակմքի բոլոր ճիգերը:
Եւ, իրօք, աւելի քան ողորմելի գալարումներ են ցարդ մարդկութեան գործադրած փորձերը խռովւած տարերքը զսպելու համար: Խորհրդաժողով յաջորդում է խորհրդաժողովին. Վվէճ, կիրք, յայտնի ու գաղտնի դաւեր, յարաբերութիւնների լարում, բարեկամական համաձայնութիւններ, իրաւարարութեան ու ոչ-յարձակման դաշինքներ – իսկ սայլը ոչ միայն տեղից չի շարժւում, այլ եւ աւելի եւս խրւում է միջազգային ցեխի մէջ:
Այս տեսակէտից, մանաւանդ, հարուստ եղան վերջին ամիսների դէպքերը՝ բազմապիսի հսկայ ծրագիրներովեւ ձեռք բերւած չնչին արդիւնքով: Հէնց, օրինակի համար, զինաթափութեան խորհրդաժողովը Ժընեւում, որ նոր ընդհատեց իր աշխատանքները: Մեծ ու փոքր պետութիւնների քաղաքական ու զինւորական ամենաականաւոր դէմքերը, տասը տարւայ նախապատրաստական աշխատանքից յետոյ, վեց ամիս անընդհատ տքնեցին աշխարհի խաղաղութեան գաղտնիքը գտնելու նպատակով, բայց կարելի է ասել, բոլոր հիմնական խնդիրները մնացին չլուծւած: Անգամ Հուվըրի միջամտութիւնն ու բանեցրած ճնշումը շօշափելի հետեւանքներ չտւեց: Ընդունւած բանաձեւը իր ճռճռան ու մեծախոստում նախաբանով եւ խղճուկ եզրակացութիւններով չի ակրող գոհացնել եւ ոչ մէկին: Հո չի՞ կարելի զինաթափութիւն համարել օդային ռմբակոծութեան կամ քիմիական ու մանրէական պատերազմի արգելքը... թղթի վրա: Չէ՞ որ 1907 թւին էլ նման արգելք դրւեց Լահէի խաղաղութեան խորհդաժողովի կողից. ի՞նչը արգելեց, որ պատերազմի ընթացքին կռւող կողմերը լայնօրէն կիրառերն հեղձուցիչ գազը, որպէս յարձակման զէնք:
Նոյնպէս եւ Լոզանի խորհրդաժողովը՝ փոխադարձ պարտքերի եւ հատուցումների խնդրի կարգադրութեան համար: Ի՞նչ գործնական հետեւանք ունեցաւ այդ հաւաքոյթը: Եթէ մի կողմ դնենք յունիս 16 համաձայնութիւնը վճարումների ետաձգման մասին, որ իրապէս կատարւած փաստի արձանագրութիւնն էր միայն, եթէ հաշւի չառնենք ֆրանս-անգլիական մերձեցման նոր ճիգերը, Լոզանի խորհրդաժողովի գործնական արժէքը կը լինի աւելի քան կասկածելի: Որովհետեւ, վերջ ի վերջոյ, ի՞նչ է Լոզանում ձեռք բերւած արդիւնքը. ընդունելով հանդերձ հատուցումների եւ պարտքերի ջնջման կամ կրճատումի անհրաժեշտութիւնը՝ շահագրգռւած պետութիւնները խնդրի կարգադրութիւնը թողնում են այն օրւան, երբ Ամերիկան համաձայնւի ջնջել կամ կրճատել Եւրոպայից ունեցած դրամական պահնաջները: Իսկ Ամերիկայի համաձայնութիւնն, ի հարկէ, կախւած չէ Լոզանի խորհրդաժողովին մասնակցողերի կամքից:
Այսպէս անփառունակ կերպով վերջացան երկու խոշոր միջազգային խորհրդաժողովները, որոնց հետ այնքա՜ն յոյսեր էին կապւած աշխարհի տէրերի կողմից: Այս խորհրդաժողովները ո՛չ միայն չթուլացրին միջպետական հակամարտութիւները, ոչ միայն չնպաստեցին տնտեսական տագնապի մեղմացման, այլ է՛լ աւելի հրահրեցին ու սրեցին՝ դուռ բանալով նոր կասկածների ու մրցակցութեանց:
Նոյն կարգի երեւոյթներ են եւ այն դէպքերը, որոնց ականատես եղանք վերջերս աշխարհիս երեք մեծագոյն պետութիւնների ներսը – Միացեալ Նահանգներում, Մեծ Բրիտանիայում, Գերմանիայում: Նախագահական նախընտրական պայքարը Միացեալ Նահանգներում, հանրապետական ու ռամկավար համագումնարները Շիքակոյում, ըստ ձեւի թէկուզ ազգային, խոշոր չափով բռնւած են միջազգային մտահոգութիւններով: «Փառաւօր մեկուսացումն» այլեւս չի օգնում, տնտեսական ներկայ տագնապը աւելի քան երբեք ցոյց տւեց, որ Ամերիկան էլ մէկ օղակն է տիեզերական համակեցութեան եւ կամենայ թէ ոչ՝ պարտաւոր է հաշւի առնել եւ յարմարւել արտաքին աշխարհում կատարւող դէպքերին:
Համաշխարհային տագնապի հետեւանքներն աւելի ուժգին թափով անդրադառնում են Բրիտանական կայսրութեան կեանքում: Օթաւային խորհրդաժողովը, ուր փորձ է լինում մշակելու տնտեսական նոր հիմքեր անգլիական տիրապետութեան յարատեւման համար, իր մինչեւ այժմ յայտնաբերած մտայնութեամբ, մի փորձ է բարելաւելու սոսկ ներբրիտանական կացութիւնը: Միջազգային տեսակէտից Օթաւան յետադիմական քայլ է, բրիտանական համակեցութեան մաս կազմող երկրները արտաքին աշխարհից մեկուսացնելու, ինքնամփոփ վիճակի վերածելու մի ջանք: Պէտք է յուսալ, սակայն, որ տնտեսական անհրաժեշտւութիւնը դուրս կը գայ աւելի զօրաւր, քան անգլիական պահպանողականների նեղմիտ ու եսապաշտ երազները:
Գալով Գերմանիային՝ այստեղ դժւար է միայն տրամաբանութիւն փնտրելը. հիտլերեան գրոհը սնունդ է ստանում ո՛չ միայն գերման ժողովրդի գիտակցութիւնից, այլ, նախ եւ առաջ, գրգռւած զգացմունքից: Վէրսայլից 13 տարի յետոյ, Գերմանիան ոչ միայն իր վրայ դրւած բացառիկ պարտաւորութիւններից է ուզում ազատւել, այլ եւ հաւասար տեղ գրաւել միւս պետութիւնների շարքում: Մի ձգտում, որ ինչքան ճնշւի արտաքին ուժերից, այնքա՜ն աւելի հիւանդագին արտայայտութիւններ կը ստանայ երկրի ներսը: Խորհրարանական ընտրութիւնները յուլիս 31ին աւելի քան խօսուն թւերով հաստատեցին այս փաստը. երբ Օթօ Բրատուններին ու Բրիւնինգներին օրինական միջոցներով չի յաջողւում ապահովել «Գերմանիան՝ ամենքին հաւասար» սկզբունքը, զարմանալի չէ, որ ոյժ կը ստանայ բռունցքի ջատագով Հիտլերների ու Ֆոն-Շլայխերների «Գերմանիան՝ ամենքից վե՛ր» ռազմերգը:
Նոյն երեւոյթները սաղմնաւորւում եւ աճում են նաեւ ուրիշ երկրներում: Ժընեւեան ու Լոզանեան կիսամիջոցներն այլեւս ոչ ոքին չեն գոհացնում: Տիեզերական սպանդից 14 տարի յետոյ, աշխարհ աւելի անխաղաղ է, կրքերն ու յարաբերութիւնները աւելի են լարւած, քան պատերազմի նախօրեակին: Ինչո՞ւ, ի՞նչն է պատճառը այս վիճակի:
Պատասխանը պարզ է: Որովհետեւ պատերազմը չվերացրեց մարդկւոթեան անդորրութիւնը յուզող հիմանական չարիքներից եւ ո՛չ մէկը: Ընդհակառակը, է՛լ աւելի սրեց ու խորացրեց: Եւ պատերազմից յետոյ էլ ո՛չ մի լուրջ փորձ չեղաւ դարմանելու կատարւած սխալները, մեղմացնելու գորւած անարդարութիւնները: Ինչպէս Վէրսայլի օրերին, այս օր էլ իշխողը մեծ պետութիւնների եւ տիրող դասերի նեղ եսապաշտութիւնն է, ագահ շահամոլութիւնն ու գազանային մրցակցութիւնը: Ամէն տեղ տիրական է պատերազմական հոգեբանութիւնը. յաղթողներ ու պարտւածներ, զրկողներ ու զրկւածներ: Մէկը գրաւել է անբաւ հարստութիւն, միւսը գալարւում է աղքատութեան ճիրաններում: Մի կողմ ազգային տենչերի չսպառւած յաղթանակ, անդին՝ բռնի ուժերով հաստատւած սահմաններ, ազգային իրաւազրկում, յօշոտում ու վայրենի հարստահարութիւններ: Եւ Ժընեւներն ու Լոզանները ձգտում են յաւերժացնել եւ ամրապնդել այս կացութիւնը: Հանրաւո՞ր է նման ձեւով լուծել մահացու տագնապները կամ մեղմացնել թշնամական կրքերը:
Մարդկութիւնը կարօտ է գործունէութեան բոլորովին այլ ձեւերի – փոխադարձ վստաութեան ու համերաշխութեան, պետութիւնների եւ ժողովուրդների վերաբերմամբ գործւած անարդարութիւների վերացման եւ, առաջին հերթին, արդարութեան ու հաւասարութեան սկզբունքի ապահովութեան: Քանի զինաթափութեան համար Ժընեւում ներկայացւած պետութիւնները կը ձգտեն պակասեցնել ուրիշների զէնքերը, բայց իրենք կը յամառեն մնալ զինւած, ո՛չ մի խաղաղութիւն չի կարող հաստատւել աշխարհում: Քանի 70 միլիոննոց մի ժողովուրդ կը շարունակէ փակւած մնալ Վէրսայլի կառուցած գառագիզում, անմտութիւն է Գերմանիային զգաստութեան յորդոր կարդալը: Անհեթեթութիւն է ակնկալել, որ տեւական խաղաղութիւն կը տիրէ Մերձաւոր Արեւելքում, թէկուզ հազար Ազգերի Դաշնակցութիւնը հանդիսաւոր ընդունելութիւններ սարքէ Թիւրքային, երբ անդին Հայաստանը կը մնայ բռնագրաււած ու ամայի, իսկ հայ ժողովուրդը՝ անհայրենիք ու աստանդական:
Միջազգային խաղաղութեան եւ համերաշխութեան համար անհրաժեշտ է ամենից առաջ յարաբերութիւնների եւ հոգեբանութեան արմատական փոփոխութիւն: Ընդունա՞կ են դրան աշխարհի ներկայ վարիչ ուժերը: Ի հարկէ, ո՛չ: Այսօրւայ տնտեսական ու քաղաքական տագնապները պատահական երեւոյթներ չեն: Նրանք խորհրդանշում են սնանկութիւնը մի ամբողջ հասարակարգի՝ իր ուրոյն յարաբերութիւններով ու աշխարհահայեցողութեամբ: Մինչեւ գիշատիչ ընչաքաղցութեան վրա խարսխւած այսօրւայ կարգերն ու բարքերը փոխւին, մինչեւ աշխարհի կեանքին բովանդակութիւն և ուղղութիւն տւողը չդառնայ մի նոր, իրական արդարութեան, հաւասարութեան ու համերաշխութեան նւիրւած ոյժ,ո՛չ մի Ժընեւ եւ ո՛չ մի Լիզան, տարաբախտաաբր, չեն կարող լուծել տիրող տագնպաներն ու շօշափելի դարման բերել մարդկութեան: Եւ իրաւազրկւած ու ճնշւած ժողովուրդները չեն դադարեցնի, ու չպէ՛տք է դադարեցնեն իրենց պայքարը յանուն ազատութեան: