(նամակներ Ռուստճկական սահմանագլխէն)
20/2 հոկտեմբեր 98
Սեպտեմբերի առաջին օրերուն մէջ արիւնահեղ կռիւ մը տեղի ունեցեր է Բագրևանդէն գաղտնի անցնող մեր զինակիր խումբերէն մէկուն և քիւրդերուն միջև:
Ստոյգ տեղեկութիւններ ստացած չենք տակաւին մեր ընկերներէն, ուստի կամայ ակամայ հարկադրւած ենք առ այժմ շատանալ կռւի դաշտէն եկող քիւրդ մը պատմածով, որը կը փութանք հաղորդել ձեզ երկուստեք կորուստի մասին ամեն վերապահումով:
Այդ խումբը Բայազիդի Այնթաբ գիւղին մօտերը կը հանդպի 6 զինւած քիւրդի: Իր ներկայութիւնը մատնել չտալու համար, ֆէդայիները հարկադրւած էին սպաննել ատոնք: Քիւրդերէն չորսը կ'իյնան, բայց երկուքը կը յաջողին փախչիլ ու խուճապ ձգել շրջակայքը:
Հայ ֆէդայիներ երևալու լուրը տակնուվրայ կ'ընէ մերձակայ քիւրդ ցեղերը: Քիչ ժամանակի մէջ խառնիճաղանճ հոծ բազմութիւն մը՝ քիւրդ, համիդիէ, զինւոր – լրաբեր քիւրդին ըսելով 1,5000-2,000 հոգի – կ'աճապարէ Այնթաբ, ֆէդայիներուն առջևը կտրելու:
Փախոստի ճամբանին կտրւած – յանկարծակիի գալերնուն – մեր խումբը այր մը կ'ապաստանի, ուր պաշարւած կը մնայ երեք օր:
Թշնամին, հակառակ իր թւով առաւելութեանը, չի համարձակիր գրոհ տալ այրին վրայ: Քիւրդերու պատերազմական խորհուրդը, երկար վիճաբանութիւններէ ետք, խոհեշութիւն կը համարի բանակցութեան մտնել պաշարւածներուն հետ և առաջարկել անձնատուր լինել իրենց: Իսկոյն բերել կուտան Բագևանդի Ս. Յովհաննէս վանքին վանահայրը և կըստիպեն զինքը որ անձամբ տանի այդ առաջարկը և իր կողմէն ալ համոզէ ֆէդայիները:
Ասոնք յանդիմանելով վանահայրը քիւրդերուն առաջարկը ընդունելուն համար, կը պատասխանեն.
–Քիւդերը կ'ուզեն մեր հրացանները ստանալ, թող գան մեր ձեռքէն առնեն:
Վանահայրը ետ ճամբելէն ետք, ֆէդայիները դուրս կը խուժեն այրէն:
Կըսկսի կատաղի կռիւ մը:
Քիւրդին պատմելով, հայերը իրենց բազմահարւածեան մօսիններով հրաշքներ կը գործէին, մինչդեռ քիւրդերը մէկ-մէկ միայն կրնային արձակել:
Թշնամիին բազմապատկիլը տեսնելով, ֆէդայիները մարդ կը խրկեն Սերոբին իմացնելու իրենց տագնապալի կացութիւնը և օգնութիւն խնդրելու անկէ: Սերոբը տունը չի գտնւիր այդ միջոցին, ուստի իր կինը, առանց ժամանակ կորսնցնելու, կ'առնէ Սերոբի խումբը – մօտ 200 հոգի - և կը փութայ կռւի դաշտը, ուր քիչ ետքը Սերոբն ալ կուգայ կը հասնի:
Նոյն ատեն քիւրդերն ալ կը դիմեն Բայազիդի փաշային, թնդանօթներ խնդրելով անկէ, բայց մերժում կըստանան:
Կռիւը կը վերջանայ ֆէդայիներու նահանջով:
Հայերը կը կոսնցնեն 43 հոգի. երեք վիրաւոր ալ գերի կը բռնւին:
Քիւրդերուն կորուստը մօտ 300 հոգի կը հաշւի:
Թիւրք պաշտօնական աղբիւրները այդ ֆէդայիները Մուշի, Բուլանըխի, Խլաթի և Առճէշի բնիկներ կը համարին. սպաննւած կը հաղորդեն 55 հոգի, երեք ալ վիրաւոր: Իսկ քիւրդերու կորուստի մասին պերճախօս կերպով կը պապանձին:
12/24 հոկտեմբեր 98
Այս պահուս կըստանանք ընկերոջ մը համառօտ նամակը, որ բոլորովին նոր լոյս կը սփռէ X. զինակիր խումբին ունեցած ընդհարումներուն վրայ: Մէկ կռիւ մը չէ տեղի ունեցած, այլ շարք մը կռիւներ, և քիւրդին պատմածը – որը նախորդ նամակովս հաղորդած էի – անոնց մէկ միջադէպը կը կազմէ հաւանօրէն:
Սեպտեմբեր 3-ին առտուն՝ արշալոյսին, զինակիր խումբը կը հասնի Բագրևանդի Քօշկայ լեռան ստորոտը, ուր մտադիր էր ցորեկը հանգստանալ, գիշերը ճամբան շարունակելու համար: Ֆէդայիներու ներկայութիւնը կը մատնւի սակայն և համիդիտէ ձիաւորներ առտւընէ արդէն յարձակում կը գործեն յոգնած խումբին վրայ: Համիդիէները կը փորձեն կատաղի արշաւով մը շփոթ ձգել խումբին մէջ, բայց մօսինի գնդակներու տարափին տակ կը հարկադրւին ետ դառնալ, բազմաթիւ դիակներ թողնելով գետինը:
Այդ միջոցին օգնութեան կոչը արդէն հասած էր շրջակայքը. այլ և այլ տեղերէ կանօանւոր զինւորներու խմբակներ ու քանի մը կատաղի քիւրդ աշիրաթներ շատ չանցած կը լեցւին լեռան ստորոտը: Կռիւը կը բորբոքի աւելի կատաղութեամբ. մեր ընկերները, որոնք դիրք բռնած էին արդէն բլուրի մը վրայ, կռիւը կըսկսին պատերազմական երգերով: Մօսինները կարկուտի նման կը տեղացնեն գնդակները, և թշնամին բաւական կորուստ կրելով, մոլեգին ճիգեր կը փորձէ, ֆէդայիները իրենց դիրքերէն խախտելու. իզո՜ւր, առասպելական գնդակները մահւան մանգաղին պէս կը հնձէին առաջին շարքերը, իսկ երգերու խրոխտ ու բամբ հնչիւնները յուսահատութիւն միայն կը ներշնչէին քիւրդերուն:
Կռիւը կը տևէ ամբողջ օրը, մինչև մութը կոխելը: Թշնամին հակառակ իր բազմութեան չի յաջողիր մօտենալ ֆէդայիներուն, և բաւական զոհ կուտայ. մերինները այդ ամբոջղ օրը ոչ մէկ կորւոստ չեն ունենար:
Մութը պատելէն ետք զինակիր խումբը բլուրին հակառակ կողմէն աննկատելի կերպով կ'իջնէ և կը շարունակէ իր ճամբան: Երկու ժամ անընդհատ քալելէն ետք, կը նստին հանգստանալու. հոդ ինքզինքը զգալ կուտայ հայ զինւորի բուն թշնամին, անօթութիւնն ու ծարաւը: Ամբողջ այդ օրը և նախորդ գիշերը բան մը կերած չէին, որովետեև վերջին իջևանէն չէին յաջողած հաց առնել և յոյսերնին դրած էին կռիւ պատհաած տեղին վրայ: Կռւելու ատեն ճիշդ է կը մոռցւի քաղցը,բայց աւելի սաստկութեամբ զգացւելու համար ետքը: Գէշը ան է որ ջուր ալ գտած չէին. և յայտնի է թէ որքան կը տանջէ ծարաւը, մանաւանդ կռւէն ետք: Բայց ի՞նչ կրնային ընել անկարելիին դէմ. և ահա կը պատրաստւին ճամբայ ելլալու, երբ յանկարծ գիշերւան մութին մէջ կը լսւի ձիերու դոփիւն մը... Քիւրդերն էին, որոնք կը հետապնդէին զինակիր խումբը, ցորեկւան իրենց կորուստներուն վրէժն առնելու...
Թշնամին կը նշմարէ մեր խումբը և չորս կողմէն կը սկսի թափւիլ ու շրջապատել. առաջ գնալ անկարելի էր, պէտք էր ճեղքելով ճամբայ բանալ:
Մթութիւնը կը նպաստէ թշնամիին մօտենալու, և երկու կողմերը կը խառնւին իրար: Կըսկսի զարհուրելի ձեռնամերձ կռիւ մը: Մէկ վայրկեանի մէջ դաշոյնները կը շողան և կըսկսին իրենց աւերիչ գործը այդ խաւարին մէջ: Ճակատ ճակտի եկած էին, խնայել չկար հոդ: Ֆէդայիները կատաղաբար կ'իյնային դիմացը հանդպողին վրայ, կը զարէին, ոմանք սպանւողներու զէնքերը կը վերցնէին և այդպէս անընդհատ կը յառաջանային դիակներու մէջէն: Ժամերով կը տևէ այդ ճակատամարտը, մինչև մերինները կը յաջողին վերջապէս ճամբայ կտրել մինչև Քաթավինա լեռը: Թշնամին սարսափած իր ունեցած կորուստէն, և չկրնալով այլևս դիմանալ ֆէդայիներուն յարձակումին, ետ կը դառնայ հիմա, թողնելով հայրենիքի զաւակներուն շարունակել իրենց ճամբան:
Գիշերային այդ կռւէն դարձող քանի մը քիւրդեր ֆէդայիները դևերու նմանցուցած են, պատմելով թէ ինչպէս անոնք առանց նշան առնելու կը տապալէին քիւրդերը, գլխէն կամ աչքէն հարւածելով:
Մերինները 8 ընկեր կը կորսնցնեն այդ գիշերւան կռւին մէջ:
Լոյսը սկսեր էր բացւիլ երբ կը հասնին Քաթավինայի ստորոտը: Այս անգամ բարեբախտաբար ջուր կը գտնւի, բայց նորէն հաց չկայ. և արդէն երկրորդ օրն է որ յոգնած ֆէդայիները բան մը դրած չեն բերաննին: Խումբին մէկ մասը մօտակայ գիւղ մը կ'երթայ հաց ճարելու, միւս մասը լեռ կը բարձրանայ դիրք բռնելու, որովհետև կռիւը կրնար ցորեկը վերստին նորոգւիլ:
Կը լուսնայ վերջապէս. գիւղ գնացող ընկերները հաց վերցնելու ժամանակ չեն ունենար. Գիւղին մօտեը կամ մէջը կռւի կը բռնւին և կը ցրւին: Իսկ լեռը դիրք բռնողներու վրայ կռւի կուգան հասնանցի կատաղի քիւրդ աշիրաթէն ձիաւորներու ստւար խումբ մը: Լեռան խումբը թէև յոգնած, քնատ, անօթի, և թւով նւազած, չ'ընկճւիր և յանդգնութեամբ կը կռւի, ուխտած լինելով զէնքը ձեռքին մեռնիլ կամ մեռցնել: Կռիւը կը տևէ մինչև իրիկուն և թշնամին ետ կը քաշւի, դիրքերուն տիրանալէ յոյսը կտրած:
Այդ կռւի մէջ 6 ընկեր կ'իյնան:
Երբ մութը կ'իջնէ, ֆէդայիները դիրքերը կը թողեն և կըսկսին մաս-մաս հեռանալ: ԱՅդ փոքր խմբակները իրարու հետքը կորսնցնելով, անջատ անջատ կը շարունակեն ճամբանին:
Այդ խմբակներէն մէկը – 8 հոգի – հետևալ օրը ջրաղաց մը կ'ապաստանի: Թշանմին հոտը կ'առնէ և ջրաղացը կը պաշարէ: Տղայքը արդէն հաց գտած և կազդուրւած լինելով, կ'որոշեն սուղ ծախել կեանքերնին և առիւծի պէս կըսկսին կռւիլ, թող չտալով որ մօտենան ջրաղացին: Քիւրդերը կը փորձեն նաւթով կրակ տալ շէնքնի, բայց չեն յաջողիր. աս ալ հրաշքի տեղ կ'անցնի ու վախ կը ձգէ քիւրդերուն սիրտը: Դեռ չմթնած՝ ֆէդայիները դուրս կը խուժեն ջրաղացէն ու ճեղքելով թշնամին, առաջ կ'անցնին, մէկ ընկեր միայն զոհ տալով ջրաղացային մէջ, մինչդեռ թշնամին հոդ ալ բաւական կորուստ կ'ունենայ:
Ջրաղացի խմբակը մօտակայ գիւղին մէջ կը հանդպի ուրիշ ընկերներու և ահա 25 հոգիի խումբ մը կազմելով, կը դիմեն երկրի ներսը և կը հասնին Խլաթի Փրխուս գիւղը (Նազիկ լճակի ափին):
Այս անգամ իրենց ետևէն կը հասնի կանօնաւոր զինւորներու վատ մը և կռիւը նորոգւելով կը տևէ ամբողջ օր: Թիւրքերը այդ կռւին մէջ կը կորսնցնեն բաւական զինւորներ և հարիւրապետ մը: Ֆէդայիներէն զոհ կ'երթայ մէկը միայն, որ յանդգնութեամբ առաջ կը նետւէր կռւի ատեն, սպաննւած ընկերներու վրէժկով բորբոքւած:
Արևը մայր կը մտնէ, թիւրքերը կը քաշւին, և այս անգամ կ'աներևութանան ֆէդայիներն ալ, առանց հետք մը սակայն թողնելու...