Գ. Քայքայում եւ Վերակազմութիւն
Օգոստ. 27-ին, կէսօրից յետոյ, Անդրանիկը իր զօրամասով եւ գաղթականութեան հոծ բազմութեան հետ միասին Գորիսից մեկնեց Սիսիան: Բարեբախտաբար, ամառ էր. գաղթականութիւնը պատսպարւել էր բացօթեայ, ուղղակի եայլաղներում եւ ձորերում: Գորիսի ժողովուրդը ողջերթ մաղթեց իւր սիրած հերոսին: Գորիսից դէպի Սիսիան տանող խճուղու վրա գիւղեր չկային, սակայն խճուղուց ոչ շատ հեռու, Որոտն գետի եզերքին, փոս դիրքերի մէջ ընկած էին աւազակաբարոյ Աղուտին, Վաղուտին եւ Ուրուտը (Որոտան):
Դրանք աւելի յանդուգն էին դարձել ռուսական յեղափոխութիւնից ի վեր եւ փակել էին խճուղին. շատ հայ ճամբորդներ կողոպտել էին, դէպի տուն վերադարձող զինւորների զէնքերը խլել, իրանց էլ սպանել էին, այնպէս որ ոչ մի հայ, նոյնիսկ որ եւ է զինւած խումբ չէր համարձակում խճուղիով անցնել: Հայերը հարկադրւած էին թողնելով այդ կարճ հանապարհից անցնել Դարաբասի լեռնային դժւար եւ վտանգաւոր ճամբով: Մեծ ամօթ կը լինէր Անդրանիկի համար, եթէ նա էլ իր ստտւար զօրամասով մտնէր ձորը եւ խուսափէր կարճ ու կանոնաւոր խճուղուց, մանաւանդ որ զօրամասը ունէր եւ պաշակարակիր ֆուրդոններ եւ սայլակներ, որոնք չէին կարող Դարաբասի ձորով շարժւել:
Մենք գրաւել էինք յարմար դիրքերը. ես Անդրանիկից պաշտօն ստացայ Փիլոսի ձիաւոր ուժերի հետ միասին գործելու թշնամու թիկունքում. արշաւանքի նախընթաց երեկոյեան տեղական հետեւակ ուժերով յաջողութեամբ գրաւեցինք Քաչալ Դաղի գագաթը: Միւս օրը արշալոյսին կռիւը բորբոքւեց: Թիկունքից մենք յաջողութեամբ խփում էինք քոչւորներին եւ նահանջողներին, բայց նրանց կրակը մեզ չէր բռնում, որովհետեւ նրանք ձորումն էին, մենք գագաթներին: Աւազակաբարոյ թուրքերը, որոնք 1905 թ. խիստ մեծ նեղութիւն էին տւել Զանգեզուրի ու Սիսիանի հայութեանը, սպանել էին գանձակեցի աննման մարտիկ եւ գաղափարական գործիչ Ստեփան Ստեփանեանին (Ռուբէն), գլուխը կտրել եւ ցից էին հանել, այժմ լաւ պատիժն տացան. նրանք նախ քաշւեցինք իրենց գիւղերը, ապա փախան լեռները: Անդրանիկի զօրամասը մնաց բաց դաշտում, պատմական Ուչ-Թափալարում:
Աղուդիի եւ Վաղուտիի ասպատակութիւններն արգելք էին հանդիսացել ժամանակին, որ Շուշու եւ Գանձակի գնդերին պատկանող երկու դաշտային թնդանօթներ Սիսիանից փոխադրեն ԳՈրիս: Հարւածող Զօրամասի դէպի Սիսիան շարժւելուց օգտւելով եւ յուսալով որ ճանապարհը բացւած կը լինի, այդ թնդանօթները սասունցի գնդի զինւորների հետ խճուղիով ուղեւորւեցին դէպի Գորիս, բայց թուրքական Շաքի եւ Ղալաջուղ գիւղերը դիմադրեցին, եւ պէտք եղաւ այդ գիւղերն էլ ռմբակոծել. բնակիչները փախան եայլաղները: Այս արշաւանքի հետեւանքն այն եղաւ, որ գաղթականութիւնը բուն Զանգեզուրից հնարաւորութիւն ստացաւ տեղափոխւելու Սիսիան եւ մեծ մասամբ տեղաւորւեց հէնց յիշւած թրքական լքւած գիւղերում, օգտւելով թւորքերի տներից եւ նրանց թողնւած ուտեստեղէններից: Այդ տաճկահայ գաղթականներն էին, որ ամիսների ընթացքում ապահովեցին խճուղու անցուդարձը:
Օգոստոս 27-ի երեկոյեան պարզւեց, որ երրորդ գումարտակի հրամանատար բժիշկ Բոնապարտեանը եւ ձիաւոր հարիւրեակի պետ Ջէրէջին Սիսիան անցնելու փոխարէն՝ մեկնել են Ղափանի վրայով դէպի Մեղրի, Մուժամբար-Թաւրիզի վրայով անգլիացիներին միանալու նպատակով: Հարւածող զօրամասը գիշերով թուրքական գիւղերում, օգոստ. 30-ին դուրս է գալիս Անգեղակօթ հայկական մեծ գիւղը, որ Սիսիանի կենտրոնն է:
Օգոստ. 31-ին պատմական Անգեղակոթումն ենք, այնտեղ, ուր մի ժամանակ առեղծւածային Իսրայէլ Օրին գաղտնի ժողովներ էր անում: Գիւղը լեցուն է զօրքերով, որոնց մեծ մասը ցանկանում է անցնել Երեւան հետեւեալ պատճառաբանութիւններով.–
ա) Առանց պետական օժանդակութեան, առանց ուտեստի, դրամի, ռազմամթերքի՝ անհնար է Զօրամասը պահել. տեղական միջոցները շատ աղքատիկ են:
բ) Զանգեզուրը համաձայն հայ-թիւրքական դաշնագրի մնում է Ադրբէջանին. հետեւապէս տաճիկները չպէտք է հանդուրժեն, որ այդ տեղ զօրամասը մնայ. արդէն լուրեր են շրջում, որ կարճ ժամանակից յետոյ թիւրք եւ հայ մի յանձնախումբ պէտք է գայ այդ կողմերը՝ վերջնականապէս սահմանները ճշտելու համար եւ եթէ այդ պարագային Զօրամասը Զանգեզուրում մնացած լինի՝ ընդհարումներ տեղի կունենան, որ ցանկալի չէ: Մեր յոգնած եւ լքւած զինւորները ի վիճակի չեն երկար կռիւ մղելու, մանաւանդ որ մերկ են եւ կիսաքաղցած:
գ) Քաղաքկան տեսակէտով Զօրամասի անկախ գործունէութիւնը վատ կանդրադառնայ հայ եւ թիւրք յարաբերութեան վրա, մանաւանդ այնպիսի ժամանակ, երբ Երեւանի կառավարութեան գոյութիւնը մազիս է կախւած. այդ պարագային Զօրամասի ղեկավարները չեն կարող ազատւել ապագայ պատասխանատւութիւնից:
(Փակագծերի մէջ ասել, որ այս եւ նման փաստացի վկայութիւնները, թեթեւ սրբագրութիւններով, առաջ եմ բերում «Հայկական առանձին Հարւածող ԶՕրամասը» գրքից, տպւած՝ 1921 թ. Բոստոնում: Այդ գիրքը կազմւած է Անդրանիկի օրագրից, որ մեր իսկ աչքերի առաջ գրի է առել Անդրնաիկի քարտուղար Եղիշէ Քաջունին, լուսանկարչական ճշտութեամբ):
Վերոյիշեալ առարկութիւնները ճարտար լեզւով եւ առողջ դատողութեամբ փշրում էր ինքը Անդրանիկը՝ տալով հետեւեալ կտրուկ պատասխանը:
ա) Իրենք հրամանատարները եւ զինւորները Զօրամասի ուտեստի եւ պահելու մասին մտածելիք չունին. այդ բոլորի հոգսն ինքն է իր վրա առնում եւ կապահովէ ամէն կերպ, մանաւանդ որ տեղական ժողովուրդը տրամադիր է ամէն զոհողութեան, միայն թէ Զօրամասը մնայ:
բ) Զօրամասի գոյութիւնը կամ բացակայութիւնը արգելք չի կարող լինել, որ տաճիկները Երեւանի դէմ պատերազմ յայտարարեն, եթէ կարողանան, ընդհակառակը, Զօրամասի գործունէութիւնը թերեւս աւելի վերապահ դարձնէ թիւրքերին այդպիսի քայլի դիմելու: Երբ թիւրքերը գրաւեն Բագուն, չպէտք է ուշացնեն Ղարաբաղ-Զանգեզուրի վրա գալու, ապա եւ Երեւանի վրա յարձակւելու, որի անկախութեան հետ նրանք ժամանակաւորապէս են հաշտւել:
գ) Միւս կողմից, Զանգեզուրն ու Սիսիանը ունին շատ մեծ յարմարութիւններ ինքնապաշտպանութեան համար. ժողովուրդը տրամադիր չէ ենթարկւելու թիւրքերին եւ կռիւ է ուզում. դժւարը մինչեւ մէկ ամիսը կամ ամիս ու կէսն է, որից յետոյ ճանապարհները փակւելու են ձիւնով եւ որ եւ է լուրջ զինւորական գործողութիւն անկարելի է դառնալու մինչեւ Գարուն, իսկ մինչ այն անպայման փոփոխութիւն տեղի կունենայ ի նպաստ մեզ, որովհետեւ Դաշնակիցները պէտք է յաղթեն եւ Գերմանիան չարաչար պարտւելու է: Այս պերճախօս փաստաբանութիւնից յետոյ, այնուամենայնիւ Զօրամասի շատ հրամանատարներ որոշեցին հեռանալ: Լուր հասաւ այդ օրը, թէ Սասունի գնդի տասնապետ Թռչնակին սպանել են Գիւմրի-Գժաձորի հայերը:
Դ. Տարի, Թիւ 3