Դեկտեմբեր 2-ը

Մեր պատմութիւնը լեցուն է դժբախղդութեան և թշուառութեան թուականներով: Այդպիսի թուական մըն է և այս:

Հինգ հարիւր տարուան ստրկական կեանքէ մը վերջ, որուն ընթացքին հայ ժողովուրդը սուլթաններու և ցարերու կամակայական րէժիմներուն դառնութիւնը ըմպած էր ցմրուր, ներկայ սերունդը բաղդաւորութիւնը ունեցաւ ճաշակելու ազատութեան և անկախութեան մեզ համար արգիլեալ պտուղը:

Մարտական փոքրաթիւ սերունդը հերքիւլեան ճիգեր ի գործ դրած էր փշրելու համար մեր քարքարուտ իրականութեան ապառաժները և հայ ժողովուրդի երակներէն գետերով արիւն էր հոսած ոռոգելու և ուռճացնելու համար անկախութեան տունկը մեր հայրենի տատասկալից անդաստանին մէջ: Բայց մենք դեռ անոր երախայրիքը հազիւ ըմբոշխնած՝ վրայ հասան մօնգօլեան և մօսկօֆեան փոթորիկները և զայն կրկին արմատախիլ ըրին մեր աշխարհէն:

Դեկտեմբեր 2-ը մեր նորստաց անկախութեան կորստեան թուականն է:

Այդ սև օրը մեր նորազատ հայրենիքի օրինաւոր և արժանընտիր կառավարութիւնը, իր բովանդակ ոյժերը սպառած հիւսիսէն և հարաւէն մեր մանուկ հանրապետութեան վրայ գործուած ամեհի արշաւանքներու դէմ, իշխանութեան ղեկը յանձնեց հայանուն օտարներու ձեռքը – օտար և անհարազատ իրենց քաղաքական և տնտեսական դաւանանքով, զգացումներով և հոգեկան ապրումներով:

Դեկտեմբեր 2-ը Վարդանանց նորագոյն սերունդի պարտութեան և Վասակի նորագոյն ճետերու յաղթութեան կարմիր թուականն է:

Վասակ մեր պատմութեան մէջ այն հայանուն անձնաւորութիւնն է, որ հինգերորդ դարու կիսուն, հզօր թշնամիներու ասպատակութիւններէն աւերուած Հայաստանի մէջ մարզպանութեան անփառունակ պաշտօնին ի խնդիր, դաշինք կապեց Պարսից Սասանեան հարստութեան Յազկերտ բռնակալին հետ՝ կռուելու համար Հայաստանի կրօնական, մշակութային և քաղաքական անկախութեան պահպանման նախանձախնդիր Վարդանանց սերունդին դէմ:

Թիւով և աշխարհագրականօրէն փոքրիկ բայց հոգեկան կորովով և մտային սաւառնումներով վսեմ Հայաստանը խոշոր խոչնդոտ մը կը հանդիսանար Յազկերտի աշխարհակալական ծրագիրներուն առջև: Ան մտադրած էր ամէն գնով ընկճել այդ կորովի ժողովուրդը և վերցնել Հայաստանը աշխարհի քարտէսին վրայէն: Յազկերտի այդ նպատակով ի գործ դրած բոլոր փորձերը, սակայն, ովկիանի կոհակներուն նման կը փշրուէին հինգերորդ դարու մարտական սերունդի հերոսութեան ժայռին վրայ, մինչև որ խորամանկ բռնակալը Հայաստանի դիմադրութեան բերդերը ներսէն գրաւելու համար յաջողեցաւ իրեն աջակից մը գտնել յանձին Սիւնեաց վատահամբաւ իշխան Վասակի:

Վասակ նախ փորձեց խաղաղ և խորամանկ միջոցներով կոտրել հայ ժողովուրդի դիմադրական կորովը՝ վստահացնելով թէ Յազկերտ ո՛չ դէմ էր մեր ժողովուրդի կրօնքին և լեզուին և ո՛չ ալ մտադրութիւն ունէր ջնջել անոր անկախութիւնը. բայց երբ Վարդանանց անրթնամիտ սերունդը զոհ չըլլալով իր նենգ դաւերուն՝ պահանջեց Վասակէն որ դադրեցնէ իր վնասակար պրօպագանդը և ճշդէ իր դիրքը, այն ժամանակ դաւաճան Սիւնեցին հաւատարմութիւն կեղծեց Վարդանանց օրիենտասիօնին մինչև այն ատեն որ Յազկերտ խոշոր ոյժերով քալեց Հայաստանի վրայ: Վասակ մէկդի նետեց իր երեսի վրայէն կեղծիքի քօղը և անցաւ Պարսից կողմը և ուղղութիւն տուաւ պարսկական բանակի շարժումներուն:

Պարտուեցաւ Վարդանի, Յովսէփ կաթողիկոսի, Ղեւոնդ երէցի, Խորէն Խորխոռունիի և Ներշապուհ Արծրունիի սերունդը անոր համար գլխաւորաբար, որ Վասակ և իրեն հետեւորդ վոհմակը իրենց հակահայկական պրօպականդով թուլցուցին և քայքայեցին հայ զօրքին դիմադրական ճակատը և կռուի վճռական ժամուն անցան թշնամիին կողմը:

Աւա՜ղ, մեր պատմութեան այս ամօթալի և սեւ էջը գրեթէ տառապէս կրկնուեցաւ մեր նորագոյն պատմութեան մէջ, 1920-ի աշունը:

Փոքրիկ Հայկական Հանրապետութիւնը խոչընդոտ մըն էր մէկ կողմէ թուրք վարիչներու համաթուրանական ծրագիրներուն և միւս կողմէն սօվիէթական Ռուսիոյ էմպերիալիստական ղեկավարներուն նուաճողական քաղաքականութեան առջև: Դեռ 1920-ի Ապրիլ ամսուն անոնք Պաքուի մէջ որոշած էին ընկճել Հայաստանը և անոր դիակին վրայէն արշաւել դէպի իրենց հեռաւոր նպատակները:

Ու գտնուեցան Վասակի արժնաւաոր յաջորդները – Կասեաններ, Նուրիջանեաններ, Աթարպէկօֆներ, Մռաւեաններ, Գաբրիելեաններ, Մակինցեաններ և իրենց արբանկեակները, որ փառասիրական և բաղդախնդրական շարժառիթներէն դրդեալ՝ կոյր թէ գիտակից գործիքներ դարձան մօսկօֆ-մօնգօլական ծրագիրներու իրագործման:

Անոնք, մեր նորագոյն պատմութեան նորագոյն Վասակները, ըստ երեւոյթին հաւատարիմ էին մեր հանրապետութեան, առատօրէն կը վայելէին անոր գրկաբաց ասպնջականութիւնը, երբ բացի սօվիէթական Ռուսիայէն ուրիշ ամէն երկիր իր դռները ամուր կը փակէր իրենց դէմ. բայց երբ պայթեցաւ հայ-թրքական պատերազմը՝ անոնք մտան մեր զօրքին մէջը և հայ-թրքական եղբայրութեան կեղծ քարոզներով, խաղաղ միջոցներով մեր իտէալներուն հասնելու քնաբեր օրօրներով ու սօվիէթական Ռուսիոյ հայանպաստ ծրագիրներու առասպելներովը քայքայեցին մեր դիմադրական ճակատը, դասալքութեան առաջնորդեցին մեր զօրքին կարեւոր մէկ մասը և վերջապէս ապահովեցին թրքական յաղթանակը:

Հէրքիւլեան ճիգերու և հերոսական խիզախ թռիչքներու մէջ պարտուեցան Վարդանանց պանծալի սերունդին նորագոյն շառաւիղները – Քաջազնունիներ, Վրացեաններ, Օհանջանեաններ, Սեպուհներ, Դրօներ, Նազարբէկեաններ, Սիլիկեաններ, Սմբատներ, Համազասպներ, Նժդեհներ, Սուրէններ իրենց անմահ փաղանգին հետ և իշխանութեան ղեկը Դեկտ. 2-ին զիջեցան Վասակի նորագոյն սերունդին:

Այդ սև օրուանէն ի վեր արդէն անցեր է տարի մը: Տարի մըն է ահա մեր դժբաղդ ժողովուրդը կրկին կը հիւծէ և կը ծիւրի ռուս-թրքական ստրկութեան լուծին տակ: Իսկ մեր մտաւորականութեան և զինուորականութեան լաւագոյն մասը օտար հորիզոններու տակ թափառական չուզեր, չի կրնար հաշտուիլ մեր անկախութեան կորստեան հետ:

Յոյս ունինք որ յառաջիկայ տարին մեզի վերապահած է լաւագոյն օրեր, երբ մենք կը վերստանանք այնքան թանկագին զոհերով և զոհողութիւններով ձեռք բերուած մեր անկախութիւնը և Դեկտ. 2-ը կը դառնայ մեր անցեալ պատմութեան մէկ սև դրուագը, որ պիտի վերյիշուի միայն իր խրատական դասերովը:

Խմբագրական «Ասպարէզ»ի

ԺԴ Տարի, Թիւ 806

Ուրբաթ, Դեկտեմբեր 2, 1921