Միացեալ Կեդրոնական Վարժարանէն դեռ նախնական կրթութիւնը չստացած՝ ասպարէզ իջաւ գոյութեան պայքարը մղելու: Որպէս տան անդրանիկ զաւակ և երէց եղբայր՝ պարտականութիւն մը զգաց իր ձեռքի աշխատանքով թեթևցնելու ընտանիքի հոգերը, որ ամբողջութեամբ ծանրացած էին իր հօր՝ Յակոբի ուսերուն: Մեծ սիրով մը կապւած էր տանն ու ընտանիքին:
Ինք բնաւորութեամբ որքան հեզ և համեստ էր, նոյնքան ալ վառվռուն ու ըմբոստ էր: Ատոր համար ալ, երբ զգաց հայրենիքի ու հայութեան ցաւը՝ նսեմութիւն համարեց կապւիլ տան, կնոջ ու ընտանիքին հետ: Չէ՞ որ հայրենասիրութիւն ու ազգասիրութիւն աւելի՝ վեհ են ու նւիրական, քան սեփական կեանքն ու ընտանեկան շրջանակը: Այս գիտակցութեամբ՝ գնաց մտաւ մեր հայրենիքի ազատութեան համար գործողներու ընտանիքին մէջ և երդւեց Հ. Յ. Դաշնակցութեան, որ մինչև մահ հաւատարիմ կը մնայ այն վեհ սկզբունքներին, որոնց հետապնդումով հայ տանջւած ժողովուրդին համար պիտի գար փրկութիւն և ազատութիւն: ԱՅս ուխտի հանդէպ Արամ երբեք չթերացաւ:
Ու այսպէս, նա մտաւ Մուշի մէջ կազմակերպւած կուսակցական խումբերէն Վարդանանց խումբին մէջ, և, որպէս սուրհանդակ, կատարեց պատասխանատու գործեր մինչև 1903-ը:
Արամի կուսակցական գործունէութեան վրա կարևոր ազդեցութիւն ունեցաւ, այս շրջանին, հետևեալ դէպքը: –Մշոյ կոմիտէի պատասխանատու ընկերներէն Մկրտիչ Յակոբեան լիտր մը կապար կը յանձնէ Արամին, որ փոխադրէ Ձորու թաղ: Արամ կապոցը թևին տակ, անտարբեր կուղղւի դէպի որոշւած տեղը: Բայց նոյն պահուն անակնկալօրէն, ջաբեզարներէն Հաճիքոյի Աւտիքարիմ կը նշմարէ Արամի կապոցը, որ իրեն համար կասկածելի կը թւի, ու կը սկսի հետապնդել:
Արամ, առանց բան մը զգացնել տալու, վարպետներէն գաղտնի, կը մտնէ իր խանութը, և ոչխարներու փոստերու տակ կը պահէ կապոցը: Այդ ատեն վարպետները մասնաւոր գործով մը զինք ուրիշ տեղ մը կը ղրկեն: Թիւրքը, որ մինչև վերջ հետապնդած էր Արամին, լուր կուտայ ոստիկանութեան,ո ր անմիաջպէս կը ւոզարկէ խանութը և կապարն ու վարպետները՝ որոնք Արշակ ու Ստեփան կը կոչւէին, հետերնին առած՝ կը տանի ոստիկանատուն:
Արամ, անգիտակ եղելութեանը, կէս ժամ վերջ, կը վերադառնայ խանութ: Սակայն, այդ ատեն մուխսի Գինօի Աբգար, հայրենասիրական զգացումներով տարւած, կը մօտենայ Արամին ու կը թելադրէ, որ շուտով անցնի հայոց թաղը և պահւի ապահով տեղ մը:
Արամ պաղարիւնութեամբ ու զգուշութեամբ կանցնի Սուրբ Մարինէի թաշը և Խուլի Վահանենց տունը կը մտնէ: Երկու օր վերջ, կը փոխադրւի Հայրապետ Դիմաքսեանի տունը և ապա՝ Վարդանանց խմբի ամենէն զոհաբերող ու յայտնի ընկերներէն՝ խմբապետ Մճոյենց տունը:
Ոստիկանութիւնն իր լրտեսներով բոլոր կասկածելի տեղերը խուզարկեց: Բայց ոստիկանապետ Մ... Էֆէնտին կար, որ անձնւիրութեամբ կը գործէր ի նպաստ Հայ Յեղափոխութեան: Եւ ո՞վ աւելի ճշմարիտ հոգի, սիրտ և զգացում ունէր, քան այդ հաւատափոխ, բայց կատարեալ հայ մարդը: Անոր խորհուրդով և Կոմիտէի աչքառու ընկերներու՝ Մկրտիչ Պօլէեանի (Մճոյի), Համազասպ Տէր-Յովհաննէսեանի, Միհրան Միրճանեանի, Մկրտոչ Յակոբեանի՝ հրահանգով, Արամ, յանձնարարագիր մը ծոցը, ստիպւեցաւ թողուլ տուն տեղ ու անցնել յեղափոխականի աստանդական կեանքին:
Յաջորդ առաւօտ իսկ, Պօլէեան Արշակի հետ, կուզեն անցնել Տավօէն: Բայց, որովհետեւ քաղաքի բոլոր ճամբաները պաշարւած էին զօրքերով և դժւար էր այդ շղթայէն դուրս անցնել՝ Արամ և Արշակ խաղ մը կը խաղան: ԱՆոնք կը մօտենան զօրքերու վրաններուն և իրարու հետ վէճի կը բռնւին, կը սկսին լաւ տփոց մը տալ մէկ մէկու՝ իրենց բոլորտիք հաւաքելով զինւորները, որոնք մէկուն կամ միւսին զարկելով, կը զւարճանային: Այսպէս երբ բաւական յոգնած մէկ կողմը կը քաշուին, իրարու խէթ խէթ նայելով՝զօրքերու մեծը երկուքն ալ քովը կը կանչէ և կ ըհարցնէ, թէ ինչո՛ւ կը կռւէիք և ո՛ւր կերթաք: Կը պատասխանեն, թէ այգիները: Մեծը, անգիտակ կռւարարներու ինքնութեանը և խաղին, թոյլ կոտւայ, որ երթան իրենց ճամբով: Խաղը յաջողւած էր, ու անոնք կերթան դէպի սրբազան ուխտավայրը՝ Սասուն՝ միանալու Վահանին, Հրայրին, Մուրատին, Անդրանիկին, Սեպուհին, Գէորգին, Հաճիին և Սմբատին:
1904 թւին, Սասնոյ կռիւներուն կը մասնակցի Արամ՝ Գէորգ Չավուշի հետ, կռւելով Իշխնձորի ճակատի վրա և դիմադրելով երկու հազարի չափ կանոնաւոր զօրքի և նոյնքան ալ քիւրտ և թիւրք բաշիբօզուքներու յարձակումներուն:
Երկար պայքարներէն և հերոսական պաշտպանութիւններէ յետոյ, երբ Սասուն կը պարտւի և կռւողները դէպի դաշտ կիջնեն, ԱՐամ, Փոթորիկ Տէր Քերոբի և ուրիշ ընկերոջ մը հետ, Մկրագոմ կապաստանի: Գիւղի մէջ, երբ յոգնատանջ պայքարներէն յետոյ կը պատրաստւին հանգիստ առնել և իրենց դատարկ ստամոքսները լեցնու համար ճաշի սեղանի շուրջ կը բոլորւին՝ յանկարծ պահապանները լուր կուտան, որ գիւղը շրջապատւած է: Մուշի յայտնի Ազամաթ բէկը և թակացի Հաճի Ֆէրօն իրենց հրոսակախումբերով եկեր էին այդ գիւղի խումբ մը յեղափոխականները ջարդելու:
Ճաշը կիսատ կը թողնուն և , իրենց հրացանները գրկած, դուրս կը նետւին ու կը դիմադրեն մինչև ուշ գիշեր: Գիշերը կը ճեղքեն թշնամու շղթան ու կազատին: Այդ դէպքէն յետոյ, Արամ իր ընկերներով կապատաստանի Բերդակ գիւղի մօտ գտնւած Ճլագոլ լեռը, միանալվ Անդրանիկի խմբին:
Այս խումբը, երբ Պարսկաստան կանցնէր՝ ճանապարհին, Նեմրութի և Գրգուռի փէշերին վրա, քրտական քովիւներէ մատնւելով՝ կուտնենայ ընդհարումներ բաւական թիւով թշնամիներու հետ, ինչպս նաև քանի մը կռիւներ Վանայ լճի վրա, սուլթանի վոհմակներուն հետ, մինչև որ անվնաս տեղ կը հասնի:
Սակայն, Պարսկաստանի խաղաղ կեանքը շատ ալ չի գրաւեր գործունեայ Արամին, և նա, քանի մը ընկերներու հետ, կանցնի Կովկաս, որը Հայաստանի մէջ գործող յեղափոխականներու համար թէ՛ հանգստի, թէ՛ նոր եռանդ ու ոգևորութիւն ստանալու վայր էր:
Այդ ժամանակները Կովկասի մէջ ծայր կուտան հայ-թաթարական ընդհարումները, որոնց մէջ Արամը եռանդուն մասնակցութիւն կունենայ: Ընդհարումներէն վերջ, Սմբատը, Հաճին, Արամը և ուրիշները կանցնին Պարսկաստան, որտեղ գործօն մասնակցութիւն կը բերեն պարսկական յեղափոխութեան: Հայ մարտիկներու ջանքերու և թափած արեան արդիւնքն է, որ պարսիկ ժողովուրդն այնքան եղբայրաբար մտերմացաւ հայութեան հետ, և, վերջին տարիների դժբախտութեանց ժամանակ, ամենէն անկեղծ և հիւրընկալ հարևանը եղաւ:
Օսմանեան Սահմանադրութեան ժամանակ, Արամ ևս, շատերու պէս, լեցւած էր հաւատով և յոյս ունէր, որ մեր ժողովրդի տանջանքները վերջ գտած են, ու ժամանակն է խաղաղ վերաշինութեան գործին լծւելու:
Անցան տարիներ և 1911 թւին Արամ ուղարկւեցաւ Պարսկաստան, ուր, Սալմաստի շրջանին մէջ, կը գործակցէր Սամսոնին: Այդ ժամանակները խումբեր կը պատրաստւէին դէպի Թեհրան և Թաւրիզ ուղարկելու: Արամ կը փափագէր անոնց միանալ: Սամսոն, սակայն, այդ գործունեայ երիտասարդն իր մօտ կը պահէ իբրև թիկնապահ և ծախսարար:
Աշխատանքի և կազմակերպութեան կեդրոնն էր Ղալասարա գիւղը, ուր կը հաւաքւէին և կը կեդրոնանային Կովկասէն և այլ շրջաններէն եկող կամաւորները, որոնք կուղարկւէին դէպի ճակատ: Այդ աշխատանքը տևեց մինչև 1912 թիւը, երբ, ռուս-անգլիական համաձայնութեան շնորհիւ, Հիւսիսային Պարսկաստանն ինկաւ ռուսաց հովանաւորութեան տակ և հայ յեղափոխականները վտարւեցան Ատրպատականէն: Արամն ալ վտարւածներուն մէջն էր:
Ըներներէն մի մասը կանցնի Վան, իսկ Արամը կերթայ իր սիրելի ծննդավայրը՝ Մուշ, ուր նորէն իր պէտքը կը զգացւէր, և ուր նորէն լծւեցաւ կազմակերպական աշխատանքի:
Այդ ժամանակները նա գործակցեցաւ Գարմէնի, Հաճիի, Մճոյի, Իսրոյի և ուրիշ ընկերներու հետ: Զէնքի փոխադրութեան դժւարին և վտանգաւոր գործին էր լծւած նա: Կաշխատէր միայն գիշերները, կը հսկէր կանոնաւոր և անվտանգ փոխադրելու գործի վրա:
1915 թւի մեծ տաօապանքներու շրջանը սկսաւ, և թիւրք կառավարութիւնը սկսաւ իրագործել տեղահանութեան իր հրէշային ծրագիրը: Այդ ժամանակները օր մը Ռուբէն և Արամ Գոմս գիւղը կը գտնւէին, Կորիւնենց տունը: Յանկարծ 11 տաճիկ ոստիկաններ կուգան գիւղը՝ խորամանկութեամբ ձերբակալելու համար շրջանի նշանաւոր յեղափոխական պարագլուխները: Կորիւնի քիւրտ ծառաներէն մին կիմանայ ոստիկաններու գաղտնի նպատակը, և լուր կուտայ իր տիրոջ: Մեր երեք կտրիճները – Ռուբէն, Կորիւն և Արամ – կը շրջապատեն ոստիկաններու բնակած տունը, կը գոցեն և կրակի կուտան՝ բոլոր ոստիկաններու ոսկորները մոխիրներու տակ թողնելով:
Կոտորածներն ու տեղահանութիւնները սկսած էին: Կռւող ուժերը, ժողովուրդի մէկ մասին հետ, լեռներն ապաստանած կը կռւէին: Անհաւասար այդ պայքարի մէջ ընկան շատ սիրելի հերոսներ – Իսրօն, Հաճին, Մճօն և ուրիշներ: Իսկ Արամ, երկար կռիւներէ վերջ, կը հաւաքէ 100 անզէն մշեցիներ – քաղաքացի ու գիւղացի - և զանոնց առաջնորդելով կը հասցնէ Կովկաս:
Կովկաս հասնելուն պէս՝ Արամ իսկոյն նետւեցաւ կամաւորական խումբերու մէջ: Մասնակցեցաւ Տիլմանի և Պիթլիսի կռիւներուն: Արտաշէսի օգնականն էր: Երբ Արտաշէս ինկաւ Պիթլիսի կռիւներուն մէջ, Արամ անոր տեղն անցաւ:
Նա նորէն եկաւ Մուշ և 6 ամսի չափ այդ շրջանները մնաց, մինչև ռուսական մեծ նահանջին, կրկին ստիպւեցաւ վերադառնալ Կովկաս:
Պոլշևիկեան շարժումներու ժամանակ, երբ ռուսական զօրքը լքեց կովկասեան ճակատը և երբ հայութիւնը, մեն-մենակ՝ ապաւինած իր սեփական ուժերուն, դէմ դէմի կանգնեցաւ իր պատմական թշնամիին, Արամ նորէն այնտեղ էր, կռւի ճակատներուն վրա, մինչև հիմ դրւեցաւ Հայաստանի Հանրապետութեան:
Երազներու նոր շրջան կը սկսւի բոլոր յոգնատանջ յեղափոխականներու համար: Շատեր կը մտածենք հանգիստ առնել և ընտանեկան յարկի տակ վայելել իրենց տաժանակիր աշխատանքի պտուղը՝ ազատ և անկախ Հայաստանը: Արամ ևս, իր զինակից Սմբատի խորհուրդով, կամուսնանայ Ղամարլուի մէջ, պահ մը մոռնալով, որ յեղափոխականի համար հանգիստ չկայ...
Բոլշևիկեան վերջին շարժումները կը սկսին, Հայաստանի ղեկը կանցնի հայ մեծամասնականներու ձեռքը: Կը սկսի երկիրը «հակայեղափոխականներէն» մաքրելու քաղաքականութեան շրջանը: Իսկական և տասնեակ տարիներու վաստակաւոր յեղափոխականները բանտ կը նետւին:
Կը ծագի Փետրւար 18-ի առաւօտը, երբ հայ ժողովուրդը կը շտկէ իր ծռած մէջքը և կը խորտակի կարմիր բռնակալութիւնը՝ ազատութեան նոր արշալոյս բանալով հայութեան համար:
Եւ ահա հէնց այդ օրերուն, Ղամարլուի մէջ, Արամ կացինահար կը սպանւի հայ բոլշևիկներու ձեռքով...
Այս վախճանին հասցուցին հայ անունը կրող մարդիկ մի ազնիւ յեղափոխական գործիչի, որ ամբողջ քսան տարի կուրծք էր տւեր ժողովուրդի դահիճներուն՝ ըլլա՛յ Մուշ-Սասուն, ըլլա՛յ Պարսկաստան, ըլլա՛յ Կովկաս:
Հայ ժողովուրդը չպէտք է մոռնայ այս տմարդի սպանութիւնը...
Իսկ Արամը ընկերները պէտք է յիշեն, որ պարտականութիւն ունին Արամի աճիւնները փոխադրելու Մուշ և ամփոփելու հայ յեղափոխական հերոսներու դամբարանին մէջ այն օրը, եր բԱզատութեան արեգակը նորէն բացւի Հայոց Աշխարհի վրա: