 |
| Նկարը՝ ՀՅԴ Պատմութեան Թանգարան-Հիմնադրամին |
Տրապիզոնի շրջակայ գիւղերը Տիյէրմէնտիրէ գետով երկուքի կը բաժնւին. արևելեան կողմն է Եօմուրայի շրջանը: Այդ շրջանի մէջ հինէն և մինչև հիմա ալ նշանաւոր են Շաթիր զատէ պէյերը: Ասոնց տէրէպէյութեան ժամանակին հայերը միշտ ալ զէնքի ընդունակ մարդիկ, շարունակ պէյերու թէ թիկնապահները եղած են և թէ իրենց ու կառավարութեան թելադրութեամբ աւազակային խմբեր ձերբակալողներ: Այս հանգամանքը նոր սերունդին առիթ տւաւ յեղափոխական շարժումը սկսելուն՝ անհատական և ազգային իրաւունքները պաշտպանելու համար կազմակերպւիլ:
Եօմուրայի Կիւշանա թաղին ծնած է Գալուստ Մնթ. Թոռլաքեանը 1867 թւին: Նոյն գիւղի դպրոցին մէջ ստացաւ նախնական կրթութիւնը, որ չէր գոհացնէր Գալուստի հոգին: Շնորհիւ իր ընդունակութեան՝ ինքնազարգացումով յաջողեցաւ բաւական պաշար ձեռք բերել: Ծնողքէն ստացած դաստիարակութեամբ հոգին ազնւացուցած, հայոց պատմութեամբ և մանաւանդ «Եղիշէ»ի ընթերցումով նախնեաց անվեհերութեան ու խիզախութեան ոգին մարմնացուցած, ա՛լ պատրաստ էր իննըսունական թւականին դաշնակցական շարքերուն մէջ մտնելով եռանդուն կերպով գործել: 1895-ի աղէտաւոր օրերուն Գալուստը գիտակից յեղափոխականին վայել ըմբռնումով, սարսափի ենթարկւած ամբոխի պահապան հրեշտակը հանդիսացաւ սակաւաթիւ ընկերներով: Շնորհիւ այդ փոքրիկ խմբին, գիւղը թալանի չ'ենթարկւեցաւ:
Ինչպէս ամեն տեղ, նոյնպէս և Եօմուրայի շրջանը հին րէժիմին ունեցած է լաւ ու վատ մուխթարներ (գիւղապետ): Ժողովուրդը տեսնելով Գալուստի անվախ և խելացի գործունէութիւնը, միաձայնութեամբ մուխթար ընտրեցին: Այդ շրջանին կառավարութիւնը սկսաւ կասկածով նայիլ Կիւշանայի և շրջակայ հայ գիւղերուն վրայ: Քանի մը անգամ գիշերով գիւղը խուզարկութեան ենթարկւեցաւ, մարդիկ ձերբակալւեցան, որոնց մէջն էր և Գալուստը. բայց համիդական կառավարութիւնը ոչ խուզարկութիւնով կրցաւ բան մը ձեռք բերել և ոչ ալ բանտարկութիւններով ընկճել: Գալուստը կատարած է դժւարին փոխադրութիւններ, տերրօր և այլ պատասխանատու գործեր, որոնք բոլորն ալ յջաողութեամբ պսակւած են: Հին րէժիմին Կիւշանան տեսակ մը ապաստանավայր եղած էր թէ շրջանի հայութեան և թէ քաղաքի համար, և այդ բոլորն ալ Գալուստի աղ ու հացը կերած և պաշտպանութիւնը վայելած են:
Գալուստը կազմակերպութեան մէջ բոլոր ճշմարիտ ընկերներէ սիրւած ու յարգւած էր իր մաքուր անցեալով, անվեհեր գործունէութեամբ և սուտին ու կեղծիքին խարազանելով: Մուխթարութեանը շրջանին կառավարութիւնը համոզւած էր թէ Գալուստը յեղափոխական մ'է, բայց չէր կրնար բանտարկել, որովհետև ունէր ճարպիկ լեզու, գիտէր օրէնք ու թիւրքերէն գրել կարդալ: Տրապիզօնի յայտնի վաշխառուներէն Առնավուտ օղլի եղբայրներ տարի մը այդ գիւղի աշարը առնելով Գալուստի բուռն դիմադրութեան հանդիպեցան և վերջապէս իրենք խոստովանեցն, թէ «ասոր նման մուխթար երբէք հանդիպած չէինք, որը կարող ըլլար իր գիւղացին պաշտպանել»: Եւ իրաւ որ նոյն տարին վաշխառուները վնաս չ'ըրին այնքան:
1909 սեպտ. 15-ին ժամը 8½-ին գիշերը աղջկան հետ ջաղացքէն վերադարձին՝ դարանակալ ոճրագործներու երկու գնդակով գետին փռւեցաւ քսան տարւայ յեղափոխական գործիչը, ետին թողելով ծերունի հայր ու մայր, փոքրիկ երեխաներ և խելակորոյս կինը: Սպանւած ատենը հետը գտնւող աղջիկն ալ կատարւած եղեռնագործութեան տպաւորութեան ներքև խելակորոյս կը դառնայ: Գալուստի մահով մեր շրջանը կը զրկւի թանկագին ընկերոջմէ մը, որը շրջանի կազմակերպութեան ղեկավարն էր:
Հանգի՜ստ ոսկորներուն: Գալուստի յիշատակը միշտ վառ պիտի մնայ ընկերներուն սրտին մէջ: