(Մի Էջ Հ. Յ. Դաշնակցութեան Հերոսամարտէն)
Սիւնիքը կը շարունակէր իր հիսաքանչ եւ ծանր գոյամարտը:
Եւ այս ոչ թէ հայ ցեղի մի հատուածի գոյութիւնը փրկելու կամ Հայաստանի անբաժան մասը մնալու համար – կրկնակ նպատակ, որն իրագործուած էր արդէն – այլ յանուն հայ մտաւորականութեան, որը բոլշէվիզմի գազանից մազապուրծ եւ հալածական, ապաստան էր գտել մեր լեռնաշխարհում:
Կարմիր բանակը, գտնելով Հայաստանն առանց մտաւորականութեան, եկել բանակել էր Սիւնիքի պատերի տակ եւ... եւ այսքանը միայն:
Որսը փախցրած շան նման, ցաւեցած ու կատաղած, նա կանգ էր առել Սիւնիքի սահմանների վրայ, դունչը դէպ մեր արծուաբները, դէպ մեր դիրքերը դարձրած:
Կարմիր հրամանատարութիւնը – նապաստակի որսի նման միայն սովոր – անցեալի արնոտ փորձերից խրատուած, գիտէր, որ Արաքսի սիւնիքեան ափում հայ մտաւորականութիւնը որսալու համար պէտք էր նախ սպանել առիւծը, որ կապրէր ամէն մի Սիւնեցու մէջ:
Նա գիտէր, նա զգում էր այդ եւ անոյժ ցասմամբ ու անվերջ նա հաչեցնում էր իր շները՝ թուրքն ու թաթարը Սիւնիքի վրայ եւ... այսքանը միայն:
Սովորական չէր փախցրած որսը:
Ձախողուած էր մտաւոր հայութեան որսը թրքո-բօլշէվիկ զօրա-հրամանտարութեան համար՝ մեր ցեղի ընտիր տարրերի զանգուածային որսը, որի յաջողութեան դէպքում պիտ գլխատէր հայութիւնը:
* * *
Վաղո՜ւց էր – կարմիրների թաթար հանրապետութեան սահմաններում երեւացած առաջին օրը – վաղուց էր կայացուած հայ մտաւորականութեան մահուան դատավճիռը:
Պիտ մեռնի մտաւոր հայութիւնը – վճռել էին ընկերներ Էնվէրն ու Զինովիէվը, երբ կ'ողջագուրւէին Թաթար մայրաքաղաքում:
Արեւելեան համագումարի Բագուի անդրանիկ համագումարից միայն օրեր անց՝ խորհրդային թերթերից «Կարմիր Առաջապահ»ը կը հրատարակէր հրէշների կողմից գրուած հայ մտաւորականութեան մահուան դատավճիռ.
–...«Դաշնակցութեանը պիտի ոչնացուի գլխովին»:
–«Պիտ ապրի՜ հայ մտաւորականութիւնը, որ ապրի եւ հայ ժողովուրդը» – իր հերթին վճռել էր Սիւնիքը եւ իր արծիւների հզօր թեւերի պաշտպանութեան տակ առել Արարատեան բազմահազար տարագրութիւնը:
–«Յանձնէք մեզ հայ մտաւորականութիւնը, վար դրէք զէնքերը եւ այսպիով փրկէք ձեր գիւղերը, որոնք հրի եւ սրի պիտի մատնէ կարմիր բանակը, եթէ չյարգուեց մեր վերջնագիրը»:
–«Ե՛կ եւ ա՛ռ» կը պատասխանէր Լեռնահայ գիւղացին եւ կը շարունակէր սեւ ամպի պէս սպառնալիօրէն կախուած մնալ թուրք, թաթար եւ ռուս յօրդաների գլխին:
Թշնամին կը սպառնար Երասխի ափերի վրայ բեմադրել Շահաբասի օրերը, նա դաշտից կ'գար հայրենի ջրերի մէջ խեղդել հայ ժողովրդի ուղեղն ու սիրտը, բայց կը դժուարանար ասել իր բանակին – կա՛լ նրան:
Բոց ու կրակ արձակող վերջանգրերին կը յաջորդէին պատուիրակութիւնները, բանագնացները, թռուցիկները – եւ միշտ էլ յոխորտ ու սաստալի:
Թշնամին կը սպառնար, գրպանի մէջ սեղմելով բռունցքը:
Թուրքն ու թաթարը կը հաջէին իմ գնդերի վրայ եւ... այսքանը միայն:
–«Երկնքից չէ՛ շանթը»՝ թշնամու բոլոր յայտարարութիւններին կը պատասխանէր Սիւնիքը եւ կը շարունակէր վարել հայ մտաւորականութեան փրկութեան գործը:
Այսպէս Սիւնիքի սահմանների վրայ դէմ հանդիման ցցուած կը մնային մահուան բազուկը, զինուած խորհրդային տապարով, եւ բրօնզէ թեւը արծիւ Սիւնիքի:
Դիւցազնական երկիրը ուղիղ կը նայէր թշնամու աչքերի մէջ՝ նրան սանձուած պահելով իր պատերի տակ, որպէսզի կարմիր մահուան ճիրաններից մազապուրծ եղած հազարներն ու հազարները անխռով եւ անկորուստ անցնեն դէպի ապահով հորիզոններ:
Եւ անցաւ՝ ե՛ւ փրկուեց Արարատեան մտաւորականութիւնը, ուսանողութիւնը, խմբապետութիւնը, սպայութիւնը:
Եւ այդ այն ժամանակ, երբ սով արքան կ'իշխէր Լեռնահայաստանում, երբ ժողովրդի մի խոշոր մասի սնունդը կը կազմէր իր դաշտերի բանջարեղէնը միայն, երբ դիրքապահ վաշտերիս կը պակասէր չոր հացն անգամ, եւ սրանք, կ'ապրէին պատահական որսով միայն, երբ մեր պահեստներից մէկում կը ստացուէր հրանօթ փոխադրելու ուղարկուած գիւղացու դիակը, ողբերգական զոհը աստուածային պարտաճանաչութեան:
Եւ այդ այդպէս աշխարհից կտրւած մի երկրամասում, ուր կռւողներին կը պակասէր ռազմամթերքը, կենդանի կապը արտաքին աշխարհի հետ, յոյսը դրսի օգնութեան – այն ամէնը, որի չգոյութեան դէպքում արդիական բանակները ժամեր դիմադրելու փոխարէն թշնամու պղծանքին կը յանձնեն իրենց դրօշակները:
Այս դժնդակ դրութեան մէջ, երբ տեղի կուտան կառավարութիւններն ու բանակները, Սիւնեցին չի լքեց իր վահանը եւ դրա շնորհիւ այսօր կ'ապրի Արարատեան մտաւորականութիւնը:
Ոչինչ ունէր Սիւնիքը, գրեթէ ոչինչ՝ կռիւներ վարելու համար, բայց ունէր ստեղծուած դրութեան լրջութեան, ինչպէս եւ իրեն վիճակուած դերի բովանդակ գիտակցութիւնը:
Իմ վաշտերը չլքեցին իրենց վահանը, որովհետեւ նրանք խորապէս կը գիտակցէին, թէ Հայաստանն առանց իր աշխարհագրական ողնաշարի՝ Սիւնեաց աշխարհի, իսկ հայ ժողովուրդն առանց իր մտաւորականութեան եւ ինքնապաշտպանութեան ղեկավար տարրերի – ազդակներ, մի ժողովրդի գոյութեան համար նոյնքան անհրաժեշտ, որքան օդը, լոյսը, հացը – չեն կարող գոյութիւն ունենալ: Իմ զինւորը յստակօրէն կը գիտակցէր, թէ Սիւնիք ապաստանած տարագրութեան կորուստի հետ հաշտուիլ – կը նշանակէր հաշտուիլ հայ ժողովրդի չգոյութեան հետ, եւ նա որպէս Հռոմէացի Լիգիօնէր մնաց պատնէշի վրայ, երբ կը լուծուէր հայ մտաւորականութեան լինել-չլինելու հարցը:
Այդ գիտակցութիւնից ահա, կը բղխէր նրա հրաշագործ պարտաճանաչութիւնը, որի առաջ անզօր գտնուեցին թուրք, թաթար եւ բօլշէվիկ յօրդաները՝ որի շնորհիւ կ'ապրէ Արարատեան մտաւորականութիւնը այսօր: