«Հ. Յ. Դաշնակցութիւնը անելիք չունի այլեւս»,– ահա խորագիրն այն գրքոյկը, որ վերջերս Վիէննայի մէջ լոյս է ընծայել Պ. Յովհաննէս Քաջազնունին: Մեր պատասխանի համար խորագիրը ընտրեցինք Պ. Քաջազնունու գրքոյկի վերտառութեան հակադիր իմաստ ընդգրկող խօսքերը:
Այդպէս արինք ո՛չ պատահաբար, աւելի ճիշտ՝ ո՛չ կամովին:
Մեր յօդուածաշարքի խորագիրը թելադրեց մեզ ինքը՝ Պ. Քաջազնունին:
Նրանք, որոնք երբեւէ տարակոսել են Հ. Յ. Դաշնակցութեան անելիքի նկատմամբ. նրանք, որոնք հոգու մէջ երբեւէ տեղ է գտել կսակածանքի որդը հայ մեծ քաղաքական հոսանքի որդեգրած ուսմունքի կենսունակութեան հանդէպ. որոնց կամքն ու կորովը խաթարուել է վերջին տարիների շշմեցուցիչ աղէտների դաժան հարուածների տակ,– նրանք ամենքը պէ՛տք է, անայմանօրէն պէ՛տք է որ կարդան Պ. Քաջազնունու այս չափազանց ուշագրաւ եւ ոգեպնդիչ գրքոյկը:
Ո՛չ միայն կարդան, այլ եւ խորամուխ լինեն նրա արծարծած մտքերի մէջ:
Le roi mort, vive le roi.
Թերեւս շատ քիչ անգամներ պատմական դարձած այս դարձուածքը գործածուել է այսքան տեղին ու ժամանկին:
Մեռած է Դաշնակցութիւնը, բայց կեցցէ Դաշնակցութիւնը:
Ահա այն միակ եզրակացութիւնը, որին բերում է մեզ Պ. Քաջազնունու գրքոյկը, ուր, ըստ հեղինակի վկայութեան, «չկայ մի միտք, որ տասն անգամ վերաքննած չլինի ու չկայ մի խօսք, որ տասն անգամ կշռած չլինի»:
Ահա ճիշտ այս պատճառներով է, որ քիչ վերն ասացինք, թէ ի՛նքը Պ. Քաջազնունին է՝ որ թելադրեց մեզ մեր յօդուածաշարքի խորագիրը:
«Հ. Յ. Դաշնակցութիւնը անելիք չունի այլեւս»-ի ուշիմ ընթերցողը պիտի գայ այն տարօրինակ եզրակացութեան, թէ որքա՜ն շատ անելիք ունի Դաշնակցութիւնը,– եւ այս բանի մէջ նրան պէտք է համոզի ինքը՝ Պ. Քաջազնունին:
Նա պիտի ամրանայ այն հաւատի մէջ, որ Դաշնակցութիւնն անբաժանելի է հայ ժողովրդից, որովհետեւ՝ «ոսկրը ոսկրից եւ արիւնը արիւնից է»,- եւ այս հաւատը նրան պէտք է քարոզի նորէն նոյն Պ. Քաջազնունին:
Եւ ապա, թերեւս մի քիչ հակառակ իր կամքին եւ գիտական մտքի այսօրուայ տուեալներին, նա պիտի կանգնի մէկ ուրոյն տեսակէտի, տեսողութեան մէկ այնպիսի կէտի վրայ, որտեղից՝ Հ. Յ. Դաշնակցութեան կեանքը թուում է յաւիտենական, իսկ նրա կատարելիք գործը՝ անվախճան,– եւ այս՝ վերստին նոյն Պ. Քաջազնունու մեղքի շնորհիւ:
Ֆրանսական ընկերաբան Լեթուրնօ, ծառանալով այն գիտունների դէմ, որոնք ժխտում են ընկերաբանութիւնը, իբրեւ ուրոյն գիտական դիսցիպլին ու առարկայ, վերյիշում է իտալական ժողովրդի մէկ յուզիչ առասպելը, առիւծների կեանքից:
Երբ առիւծը երկունքով ծնում է իր կորիւնը– ասում է իտալացին,– ու դեռ ցաւերի մէջ շրջում է՝ մայրական իր առաջին փաղաքշանքը տալու զաւակին, նա, առջեւ գտնելով անշնչացած մարմինն իր ծննդի, մէկ այնպիսի մռնչիւն է արձակում վշտի, ցաւի ու տառապանքի, խելագար կսկիծի մէկ այնպիսի ահազանգով է պատում ամբողջ շրջապատը, որ անշնչաացած կորիւնը, իր մօր ճիչի այս ահարկու ուժի տակ, վերստին կեանք է ստանում:
Իմաստութիւն կա՛յ անշուշտ այս առասպելի մէջ:
Ապացո՞յց,– ահա ձեզ նաեւ Պ. Քաջազնունու գրքոյկը:
Հ. Յ. Դաշնակցութիւնը – այդ ինքը հայ աշխատաւոր ու ազատատենչ ժողովուրդն է՝ «ոսկրը ոսկրից եւ արիւնը արիւնից»:
Նա ցաւերի, տառապանքների ու երկունքի մէջ ծնունդ առած հայ ժողովրդի կորիւնն է, որին ապրելու իրաւունքից անկարելի է զրկել, առանց իր ծնող մայրը թաղելու:
Ու մենք ե՛ւ ոչ մի կասկած ունենք, մենք համոզուած ենք, մենք հաւատում ենք այդ բանին, որ եթէ մի օր փորձեն – ու փորձեն դրսից կամ ներսից – թաղել Դաշնակցութիւնը, ապա ազատատենչ հայ ժողովուրդը ցաւի ու տառապանքի մէկ այնպիսի ահարկու ճիչ պիտի արձակի, որ նորից, իր ամբողջ յաղթ կեցուածքով, Հ. Յ. Դաշնակցութիւնը յարութիւն պիտի առնի:
Այո՛, պէ՛տք է կարդալ Պ. Քաջազնունու գրքոյկը:
Պէ՛տք է կարդալ եւ պէ՛տք է կարդացնել տալ, պէ՛տք է տարածել լայն շրջանակների մէջ այն դաւանագիրը, որովհետեւ Քաջազնունու «հակադաշնակցական» քարոզը, անկախ միանգամայն իր կամքից, իր խորքին ու էութեանը մէջ քարոզ է յանուն Հ. Յ. Դաշնակցութեան, ի նպաստ Դաշնակցութեան:
Միանգամայն արդարօրէն նկատում է հեղինակը, որ կուսակցական Գերագոյն Մարմինները ո՛չ միայն «պապանձման կնիք» չպէտք է դնէին իր «խեղճ զեկուցագրի վրայ», այլ, ընդհակառակը, «իրենք պիտի կոխէին այն ամէն մի դաշնակցականի աչքը, զօռով ստիպէին կարդալ...
«Սա կը ցնցէր կուսակցութիւնը,– ասում է Պ. Քաջազնունին,– բողոք ու զայրոյթ առաջ կը բերէր, կ'արթնցնէր թմրածներին, աշատանքի կը կանչէր ծոյլերին ու անփոյթներին, եռանդ կը ներշնչէր, կը ստիպէր սեղմել շարքերը, ամրացնել – մի խօսքով՝ զօրեղ հակաթոյն կը լինէր քայքայան թոյնի դէմ, շարժման մէջ կը դնէր բոլոր կենսական potencia-ները (եթէ սրանք դեռ եւս կան կուսակցութեան մէջ)»
Եթէ այն, ինչ Պ. Քաջազնունին խոհեմօրէն գրել է փակագծերի մէջ, թողնենք, յարգելով հեղինակի իրաւունքները, իրենց տեղը՝ փակագծերի մէջ, այն ժամանակ նրա դիտողութիւններից շատերը բացայայտ ճշմրատութեան արժէք կը ստանան»:
Մեր համոզումն է, մէկ անգամ էլ կրկնենք, որ Պ. Քաջազնունին ճիշտ այն օրից, երբ որոշել է հանրային սեփականութիւն դարձնել իր գրքոյկը, այդ օրից արդէն նա դարձել է Հ. Յ. Դաշնակցութեան համար «Ֆաուստ»-ի այն տարօրինակ ոգին, որ ուզում է չարիք անել, սակայն բարիք է ծնում:
Այս բացայայտ ճշմարտութիւնը կարող են չզգալ նրանք, որոնք իրենց հասարակական ուղիները գծելիս՝ Կուզմա Պրուտկովի խորհուրդներին երբեք չեն հետեւում:
Պրուտկովն ասել է. երբ մօտենաք վանդակին, որի վրայ գրուած է «էշ», իսկ ներսում դրուած է «փիղ»,– գրածին չհաւատաք:
Ահա, եթէ Պրուտկովի այս իմաստուն խորհուրդին հետեւէին բոլոր նրանք, որոնք նախանձախնդիր են Հ. Յ. Դաշնակցութեան գոյութեան ու հզօրացման, ապա նրանք ոչ միայն «պապանձման կնիք» չէին դնի այս «խեղճ զեկուցագրի վրայ», ո՛չ միայն չէին փակի «մի ընկերոջ բերանը եւ միւս ընկերների ականջները», այլ, ընդհակառակը, կը հարկադրէին, որ յոգնելու չափ խօսի Պ. Քաջազնունին, կը տպագրէին նրա գրքոյկը եւ լայնօրէն կը տարածէին կուսակցական եւ հակակուսակցական շարքերի մէջ, որովհետեւ այս գրքոյկը փառաւոր ապացոյցներից մէկն է մեր կուսակցութեան՝ կեանքի, գործի ու դաւանանքի կենսունակութեան:
Մեր այս անվիճելի իրաւունքը մենք զիջեցինք մեր հակառակորդներին, որոնց համար Պրուտկովի խորհուրդները եօթը սարերի ետեւը թագնուած իմաստութիւններ են եղել միշտ:
Նրանք կարդացել են վանդակի վրայ գրուածը միայն՝ կարդացել են Պ. Քաջազնունու գրքոյկի խորագիրը, որ ասուած է, որ «Հ. Յ. Դաշնակցութիւնը անելիք չունի այլեւս», եւ, սակայն, ըստ վաղեմի սովորութեան, վանդակից ներս չեն նայել տեսնելու համար, որ այնտեղ «փիղ» է եւ ոչ թէ «էշ», եւ որ Պ. Քաջազնունին յաւիտենականութեան շունչ է դնում Դաշնակցութեան գաղափարական շէնքի մէջ, իսկ կարապի երգը... պահում իր բերնում:
Ուրախ լինենք, եթէ միայն ա՛յս է Պ. Քաջազնունու novissima verba-ն, նրա վերջին խօսքը: