Պետական գրաւոր հրամանագրերու համաձայն, Թուրքիա 1914-1918 բռնագրաւեց եւ կողոպտեց Հայոց պատկանող բազմաթիւ շէնքեր, նաեւ 2050 հայ եկեղեցիներ ու 203 վանքեր եւ աւերեց զանոնք:
Վերոյիշեալ թիւերուն մէջ չեն Կ. Պոլսոյ եւ արուարձաններու 38 եկեղեցիները, եւ Պաղեստինի եւ Սուրիոյ մէջ գրեթէ անվթար մնացած 18 վանքերն ու եկեղեցիները: Այդ թիւին մէջ չեն նաեւ, խորհրդային կառավարութեան կողմէ քեմալական Թուրքիոյ տրուած Կարսի նահանգին մէջ աւերուած 93 եկեղեցիները:
Հայոց շէնքերուն եւ գոյքերուն բռնագրաւման հրամանագրին (16 Մայիս 1915 թուակիր) 2րդ, 3րդ, 6րդ, 11րդ եւ 22րդ յօդուածներուն տրամադրութիւնները կը վերաբերին նաեւ եկեղեցական շէնքերուն ու գոյքերուն:
Յօդուած 2.– «Տարագրուած Հայերու շւնքերը եւ գոյքերը, գիւղերու եւ քաղաքներու մէջ կնքուելով, հսկողութեան տակ պիտի առնւին:
Յօդուած 3.– (Հայոց լքեալ) գոյքերը փոխադրեցէք եւ դիզեցէք եկեղեցիներու, դպրոցներու նման յարմարագոյն վայրերու մէջ:
Իսկ յօդուած 11ին մէջ կ'ըսէ.– «Բնակարանները եւ շէնքերը պիտի բաժնուին (տրուին) (թուրք) միւհաճիրներուն»:
Այս փաստերու լոյսին տակ՝ թուրք կառավարութեան «հայերու ընդհ. ապստամբութեան» ամբաստանութիւնը կամ «զինուորական անհրաժեշտութեան» պատրուակը ոչ մէկ արժէք կը ներկայացնէ:
Գալով եկեղեցիներուն եւ վանքերուն.
6րդ Յօդուածը կ'ըսէ.– «Եկեղեցիներու մէջ եղած սպասները, նկարները եւ Ս. Գրքերը պիտի արձանագրուին տոմարի մէջ եւ անոնց պիտի կցուի տեղեկագիր մը»:
Եւ 22րդ յօդուածի տրամադրութեան համաձայն. «Ծախուած կամ վարձու տրուած կալուածներուն գումարը կը յանձնուի Ելմտական Գանձարկղին»:
Հայերու եկեղեցիները եւ վանքերը, բացի իրենց շէնքերէն, ունէի նկալուածներ՝ հող, արտ, այգի, պարտէզ, խան, ջրաղացք, խանութ եւայլն, որոնք եւս կամ «կը ծախուէին կամ վարձու կը տրուէին»:
Զարմանալին այն է որ այդ յափշտակումներէն եւ իւրացումներէն ետք, 22րդ յօդուածի վերջաւորութեան՝ կ'ըսէ. «Յետագային ղրկուելիք հաղորդագրութեանց համաձայն, իրենց տէրերուն պիտի յանձնուին»:
Ուրեմն, հայը կը մնայ պահանջատէր:
Ստորեւ կուտանք բռնագրաւուած այդ եկեղեցիներուն եւ վանքերուն թիւերը իրենց գտնուած վայրերուն մէջ, նահանգ առ նահանգ, պետական վարչական սահմաններու մրջանակին մէջ*, եւ ոչ թէ եկեղեցական աթոռներու իրաւասութեան տեսակէտով, նշանակելով նաեւ նահանգին վարչական պետին, Իթթիհատի Լիազօր ներկայացուցիչին բարձրաստիճան ոճրագործներուն՝ անունները, ինչպէս նաեւ այդ շրջանին Հայ Հովուապետին՝ Առաջնորդին կամ փոխանորդին անունը:
Այդ 2050 եկեղեցիներուն եւ 203 վանքերու շէնքերուն, սպասներուն, հնութիւններուն, ձեռագիրներուն եւ այլ կարգի շարժուն եւ անշարժ կալուածներուն արժէքը՝ ամենանուազագոյնը 1.000.000.000 տոլար (ոսկի տոլար) է, որ սեփականութիւնն է Հայ ազգին:
ԵԿԵՂԵՑԻՆԵՐՈՒ ԹԻՒԵՐԸ՝ ՆԱՀԱՆԳՆԵՐՈՒ ԱՇԽԱՐՀԱԳՐԱԿԱՆ ԿԱՐԳԱՒ.–
Էտիրնէի նահանգ.- Էտիրնէ քաղաք՝ երեք եկեղեցի: Ռոտոսթօ եւ շրջան՝ ութ եկեղեցի: Ոճրագործ նահանգապետը՝ Հաճի Ատիլ եւ օգնականը Զէքէրիէ պէյ:
Առաջնորդական փոխանորդը Արսէն Աւ. Քհնյ. Դերձակեան (տարագրուած եւ նահատակուած):
Իզմիթ սանճագ.- Իզմիթ քաղաքը եւ շրջակայքը՝ տասը եկեղեցի: Իզմիթի առաջնորդը՝ Ստեփանոս Արք. Յովակիմեան, աքսորուած մինչեւ Մէսքէնէ: Արմաշ եւ երկու գիւղ՝ երեք եկեղեցի եւ մէկ վանք: Ոճրագործները՝ Իզմիթի ժանտարմի հրամանատարը, Իբրահիմ կոչուած հրէշ մը, եւ Շուրուրի կոչուած հայ աղջիկ յափշտակող սրիկայ միւտիր մը եւ ընկերները:
Քասթէմունի նահանգ.- Ութ եկեղեցի:
Տրապիզոնի նահանգ.- Տրապիզոն քաղաք եւ շրջակայք 33 եկեղեցի, երեք վանք:
Սամսոն եւ շրջակայքը՝ 39 եկեղեցի: Տրապիզոնի Առաջնորդը Գէորգ Ծ. Վրդ. Թուրեան (նահատակ):
Սամսոնի Առաջնորդը՝ Համազասպ վրդ. Եղիսեան (նահատակ):
Կիւմիւշհանէի Առաջնորդը՝ Օհան վրդ. (նահատակ): Տրապիզոնի ոճրագործ վալին՝ Ճէմալ Ազմի, Իթթիհատի լիազօր պատուիրակը դահիճ՝ Նայիլ Պէյ:
Էրզրումի նահանգ.- Էրզրում եւ շրջակայքը 89 եկեղեցի եւ ութ վանք:
Առաջնորդը՝ Սմբատ Եպիսկ. Սաատէթեան (սպաննուած Էրզրումի երեսփոխան Հալէթի եւ Երնկայի կառավարիչ Մէմտուհի կողմէ):
Երզնկա՝ 44 եկեղեցի 11 վանք: Առաջնորդական փոխանորդ Մելքիսեդեկ վրդ. Հովիւեան (նահատակ):
Բաբերդ՝ 31 եկեղեցի, մէկ վանք: Առաջնորդը՝ Անանիա վրդ. Հազարապետեան (կախաղան հանուած):
Դերջան՝ 33 եկեղեցի: Առաջնորդը՝ Կորիւն վրդ. Սրապեան:
Քղի՝ 31 եկեղեցի: Առաջնորդը՝ Գեղամ վրդ. Թէվէքէլեան:
Պայազիտ՝ 32 եկեղեցի եւ մէկ վանք:
Խնուսի Առաջնորդական փոխանորդն էր Աբգար վրդ. Եօթնեղբայրեան:
Էրզրումի նահանգին մէջ կային՝ 320 եկեղեցիներ:
Պրուսա նահանգ.- Պրուսա քաղաք՝ ութ եկեղեցի: Պիլէճիք՝ 12 եկեղեցի: Պանտրմա՝ ութ եկեղեցի: Քէօթահիա՝ տասը եկեղեցի:
Նահանգը՝ 38 եկեղեցի:
Առաջնորդը՝ Պարգեւ վրդ. Դանիէլեան, Թրք. վալին՝ Ալի Օսման, Իթթիհատի Պատասխանատու քարտուղարը Միտհաթ:
Գոնիա նահանգ՝ տասը եկեղեցի:
Անգարա՝ քսան եկեղեցի, մէկ վանք: Եոզկաթ՝ 43 եկեղեցի: Կեսարիա՝ երեսուն եկեղեցի:
Անգարայի առաջնորդ. Փոխանորդը՝ Թէոդորոս վրդ., Եոզկաթի առաջնորդը՝ Ներսէս Եպիսկ. Դանիէլեան (նահատակուած Սեբաստիոյ հրէշ Վալի Մուամմէրի ջարդարարներուն կողմէ Գարտաշլար լերան տակ):
Կեսարիոյ Առաջնորդը՝ Խոսրով Եպիսկ. Պէհրիկեան, նահատակուած Տիգրանակերտ տարուելու պատրուակով, ճամբու ընթացքին:
Անգարայի նահանգապետը՝ Մալհար Պէյ մերժած էր սպանութեանց գործադրութիւնը եւ հրաժարած էր:
Կ. Պոլսէն ղրկուած էր արիւնարբու պաշտօնեայ մը՝ Իթթիհատական Աթըֆ Պէյը, որ իր հետ բերած էր նաեւ Պալքաններէն ոստիկանապետ Պէհաէտտին կոչուած գազանը: Ատոնք ղեկավարեցին սպանդը եւ թալանը: Իթթիհատի ներկայացուցիչն էր՝ Նէճատի պէյ:
Եոզկաթի դահիճը եղած էր՝ Պօղազլայանի գայմագամ Քեմալը: Կեսարիոյ միւթասարըֆն էր՝ որճագործ Ալի Միտհաթ եւ իր հետ՝ վոհմակը:
Անգարա նահանգին մէջ հայ եկեղեցիներու թիւն էր՝ 93:
Սեբաստիոյ նահանգ.- Սեբաստիոյ քաղաք եւ շրջակայքը 56 եկեղեցի եւ վեց վանք: (Առաջնորդ Թորգոմ Եպիսկ. Գուշակեանի Գահրիէ մեկնելէն վերջ պատերազմի ատեն Առաջնորդ եկած էր Գնել Եպիսկ. Գալէմքեարեան, 1914 Դեկտեմբեր 6ին): Առաջնորդ-փոխանորդն էր՝ Տ. Թէոփիլէ քհնյ. Օտապաշեան (նահատակ): Գնել Գալէմքեարեան Եպիսկ. 1917ին մօրուքը ածիլած աշխարհական հագուստի տակ ծպտուած, թուրք խոճայի մը հետ՝ բեռան կառքով, Կեսարիոյ ճամբով Կ. Պոլիս եկաւ եւ ազատեցաւ:
Կիւրին.- 26 եկեղեցի եւ մէկ վանք: Առաջնորդ Խորէն Եպիսկ. Դիմաքսեան (նահատակուած):
Տիվրիկ եւ շրջակայքը.- 19 եկեղեցի եւ երկու վանք:
Տարէնտէ.- Չորս եկեղեցի եւ մէկ վան:
Թոգաթ.- 19 եկեղեցի եւ 2 վանք: Առաջնորդը Շաւարշ Ծ. Վրդ. Սահակեան (նահատակուած):
Շապին Գարհիսար.- 35 եկեղեցի եւ երկու վանք: Առաջնորդը Վաղինակ Ծ. Տ. Վրդ. Թորիկեան (նահատակուած): Սեբաստիոյ նահանգի Հայ Եկեղեցիներու թիւն էր 185:
Սեբաստիոյ նահանգին դահճապետն էր Վալի Մուամմէր, իսկ Իթթիհատի ներկայացուցիչն էր՝ Տրապիզոնցի հարիւրապետ մը, քաղաքային հագուստով՝ Ղանի Պէկը: Սեբաստիոյ քաղաքին 12 քահանաները նահատակուած են առանց բացառութեան:
Խարբերդ նահանգ.- Խարբերդ եւ շրջակայքը՝ 75 եկեղեցի: Առաջնորդը՝ Պսակ վրդ. Խորէնեան (երկու ժամ հեռաւորութեան վրայ սպաննուած): Վարդան քհնյ. Ասլանեան (բանտին մէջ այրած): Հայ Կաթողիկէ Իսրայէլեան Եպիսկոպոսը նահատակուած Կէօլճիքի մօտ:
Մալաթիա.- 23 եկեղեցի, երկու վանք: Հայ Կաթողիկէ խաչատուրեան Եպիսկոպոսը՝ իր լանջախաչի շղթայովը խեղդուած:
Ակն.- 12 եկեղեցի, հինգ վանք:
Արաբկիր.- Քսան եկեղեցի եւ մէկ վանք:
Չմշկածագ.- 22 եկեղեցի:
Չարսսանճագ (Խոզաթ).- Յիսուն եկեղեցի, երկու վանք: Առաջնորդը՝ Համազասպ վրդ. Վարդանեան:
Խարբերդի նահանգին եկեղեցիներու թիւն էր՝ 202:
Կուսակալն էր՝ Սապիթ պէյ: Իթթիհատի պարագլուխները Խալիլ եւ Նազըմ:
Պիթլիս նահանգ.- Պիթլիս եւ շրջակայքը.- 98 եկեղեցի: Առաջնորդը՝ Սուրէն վրդ. Գալէմեան:
Սղերդ՝ 31 եկեղեցի, չորս վանք: Առաջնորդը՝ Գէորգ վրդ. Նալպանտեան:
Մուշ՝ 230 եկեղեցի, 9 վանք: Առաջնորդը՝ Ներսէս Եպիսկ. Խարախանեան (հիւանդութեամբ վախճանած): Վանահայրը՝ Վարդան Ծ. Վրդ. Յակոբեան:
Պիթլիսի Վալին՝ Մուսթաֆա Ապտիւլ Խալիդ՝ Թալաաթի աներձագը՝ արիւնարբու հրէշ մը, որ յետոյ եղաւ Վալի Հալէպի եւ ջարդարարը նաեւ Հալէպի շրջակայքի, եւ Տէր Զօրի եւ շրջակայքին:
Մուշի Միւթէսարըֆն էր՝ Սէրվէթ պէյ:
Մուշի շրջանին մէջ խժդժութեամբ նահատակուած էր նաեւ հայ կաթողիկէ Թօփուզեան Արքեպիսկոպոսը:
Պիթլիսի նահանգին մէջ հայ եկեղեցիներու թիւն էր՝ 362:
Վան նահանգ.- Վան սանճագը՝ 130 եկեղեցի եւ 25 վանք:
Լիմ-Կտուց՝ 32 եկեղեցի:
Աղբակ (Պաշ Գալէ)՝ 23 եկեղեցի եւ 7 վանք:
Աղթամարի Կաթողիկոսութիւնը 263 եկեղեցի եւ վեց վանք:
Խիզան՝ 63 եկեղեցի եւ 86 վանք: (Թերթին մէջ հրատարակուած է 86, բայց հաւանաբար պէտք է ըլլայ 8, կամ 6 վանք)
Վալին՝ ոճրագործ Ճէվտէթը՝ Էնվէրի փեսան, եւ իրեն ընկերակից վոհմակը:
Վանի նահանգին եկեղեցիներու թիւն էր՝ 457:
Իզմիր նահանգ.- 23 եկեղեցի:
Ամերիկեան Ընդհանուր Հիւպատոս Ճորճ Հորթըն կը վկայէ, թէ Իզմիրի վալին՝ Րահմի Պէյը՝ (որ Իթթիհատական ընկերներէն նուազ յանցաւոր էր), կողոպտեց Հայ ունեւորներէն 2.500.000.000 տոլար, Րահմի՝ Սելանիկի հրեաներէն էր («Տէօնմէ») թրքացած հրեայ եւ ճարպիկ կողոպտիչ մը ունէր սեմական խոշոր քիչ մը:
Ատանա նահանգ.- Ատանա եւ շրջակայքը՝ 12 եկեղեցի:
Սիս՝ 7 եկեղեցի, մէկ վանք:
Սահակ Բ. Խապայեան Կաթողիկոս աքսորուած եւ Ազգ. Սահմանադրութեան ջնջումէն յետոյ՝ Թուրքիոյ կաթողիկոս-Պատրիարք:
Հաճըն՝ ութ եկեղեցի:
Ֆռնուղ՝ տասը եկեղեցի:
Մարաշ եւ շրջանը՝ 24 եկեղեցի:
Զէյթուն եւ շրջակայքը՝ 14 եկեղեցի եւ չորս վանք:
Ուրֆայի Սանճագը՝ տասը եկեղեցի եւ երկու վանք:
Ուրֆայի ռաջնորդն էր՝ Արտաւազդ վրդ. Գալէնտէրեան:
Հալէպ եւ շրջանը՝ ութ եկեղեցի:
Այնպաթ՝ վեց եկեղեցի: Առաջնորդական փոխանորդը Յար. Քահանայ Տէր-Մելքոնեան:
Անտիոք՝ վեց եկեղեցի:
Ատանայի Իթթիհատի ներկայացուցիչը՝ Ճէմալ Պէյ (Պէհաէտտին Շաքիրի ընկերակիցը): Ատանա եկած էր Վանի Վալի՝ Ճէվտէթը՝ եւ Հալէպ ելած էին՝ Պիթլիսի Վալի Ապտիւլ Խալիդը (Րէնտա) եւ իր ընկերները՝ Ապտիւլ-Ահատ-Նուրի, Էյուպ, Էմին Պէյ կոչուած ջարդարարները:
Կիլիկիոյ այս շրջանը ունէր՝ 119 եկեղեցի՝ նահանգային սահմաններու մէջ:
Տիգրանակերտ (Տիարպէքիր) նահանգ.- Տիգրանակերտ եւ շրջակայքը յիսուն եկեղեցի եւ հինգ վանք:
Բալու՝ քառասուն եկեղեցի:
Արզնի՝ (Արկանա) տասը եկեղեցի եւ չորս վանք:
Մարտին եւ Չնքուշ՝ չորս եկեղեցի:
Տիգրանակերտի Առաջնորդը՝ Մկրտիչ Չլգատեան վրդ. (նահատկուած է ծեծի տակ):
Բալուի Առաջնորդ՝ Եզնիկ Եպիս. Գալփագճեան (նահատակ):
Չնքուշի առաջնորդ՝ Կար. վրդ. Յակոբեան (նահատակ):
Տիգրանակերտի նահանգին մէջ կային՝ 104 հայ եկեղեցիներ:
Մարտինի Հայ Կաթողիկէ Առաջնորդը Մալոյեան Արք. (նահատակուած), նախ բերուած էր՝ Տիգրանակերտէն երեք ժամ հարաւ-արեւելք Քարա Քէօփրիւ կոչուած վայրը՝ Տիգրիսի մօտ՝ ոստիկանապետ Մէմտուհը զայն սպաննելէ առաջ հարցուցած է. «Ըսէ ինծի, ռումբեր ունիք թէ ոչ»:
Մալոյեան պատասխանած էր. «Եթէ ձեր երեւակայած ռումբերը ունեցած ըլլայինք ձեր կատարած չարիքները պիտի չկրնայիք ընել»: (Նազլեան, Ֆրանս. Էջ 367), Փիէռ Հիասինթ Սիմոն «Լա Վիլ Հերոյիք» (Հերոսական քաղաքը): Ուրիշ առթիւ հայ եկեղեցականը նահատակուելէ առաջ ըսած էր որ ինքը թագաւորի պէրաթով (հրամանագրով) Առաջնորդ մըն է: Թուրք բորենին պատասխանած էր պետութիւնը եւ պէրաթը փոխարինուած են սուրով»: (Նազլըեան, Հատոր Ա. Էջ 323) ֆրանսերէն բնագիր:
Տիգրանակերտի նահանգին աննախնթաց ոճիրներուն ղեկավարները եղած էին: Վալին՝ Տոքթ, Րէշիտ, կոչուած բորենին եւ երեսփոխան Փիրինճի Զատէ Ֆէյզի, Իթթիհատի լիտըրը:
Գրեթէ անվթար մնացած էին կամ մասամբ վնասուած էին հետեւեալ եկեղեցիները եւ վանքերը.- Պէյրութ՝ չորս եկեղեցի, Դամասկոս՝ մէկ եկեղեցի, Եաֆա՝ երեք եկեղեցի եւ մէկ վանք: Երուսաղէմի շրջանը՝ տասը եկեղեցի եւ ութ վանք եւ Պաղտատ-Մուսուլ-Պասրա՝ երեք եկեղեցի:
Եկեղեցիներու գրաւումէն յետոյ, մէջի գոյքերը կողոպտելէ, կամ վաճառելէ վերջ, ոմանք գործածուեցան իբր շտեմարան, պահեստատեղի, զօրակայան, իսկ կարգ մը տեղերու մէջ ալ նոյնիսկ անառականոց, ինչպէս Աֆիօն Գարահիսարի եկեղեցին, Մալաթիոյ լատինաց եկեղեցին, եւ կամ ոմանց վրայ՝ փոքր մինարէթ մը դնելով վաչկատուն ցեղերու կամ մուհաճիրներու մզկիթ ըրին, ինչպէս Պարտիզակի բողոքականներու ժողովարանի շէնքը: Յետոյ՝ Քեմալի եւ Իսմէթի իշխանութեանց օրերուն իսկ ամրակուռ քարաշէն Մայր եկեղեցիները եւ վանքերը, ուժանակով պայթեցուցին, ինչպէս Սեբաստիոյ Մայր եկեղեցին, Ս. Սարգիս քարաշէն եկեղեցին եւն., եւն.:
Մանրամասն քննելով եւ հաշուելով հայկական նահանգներուն եւ Փոքր Ասիոյ միւս վայրերու մէջ գտնուած եկեղեցիները, կողոպտուած, կիսով կամ ամբողջովին աւերուած եկեղեցիներու գումարն է 2050 եւ վանքերունը՝ 202:
Այդ ազգապատկան շէնքերուն եւ գոյքերուն արժէքը՝ 1.000.000.000 ոսկի տոլարէն աւելի է:
Թուրքիա պատասխանած չէ իր ոճիրներուն, կողոպուտներուն եւ աւերումներուն: Հայը կը մնայ պահանջատէր եւ Թուրքիա պարտաւոր է հատուցում ընելու ուշ կամ կանուխ:
Հայ Եկեղեցականները
Թուրք իշխանութիւնը, մոլեռանդութեամբ կը հալածէր ու կը գլխատէր ինչպէս հայ կուսակցականները, մտաւորականները, վաճառականները, աչքի զարնող բոլոր Հայերը, բերանացի եւ գրաւոր հրահանգներով, նման բարբարոս հրահանգներ տրուած էին հայ եկեղեցականները բնաջնջելու, որպէսզի հայ ժողովուրդին մնացորդները անհովիւ եւ անմխիթար մնային:
Այդ կապակցութեամբ ներքին նախարարութեան կողմէ՝ Դեկտեմբեր 1, 1915 թիւ հեռագիր մը կ'ըսէր.- «Ամէնէն աւելի պէտք է աշխատիլ հայ եկեղեցականներու դասակարգը ջնջել: Այդ մասին որեւէ թերացում ներելի չէ: Աքսորել զանոնք դէպի անէութիւն»: (Տես Անտոնեան, էջ 102):
Առաջնորդ, վարդապետ, քահանայ ըլլայ բանտերուն մէջ, ըլլայ ճամբաներու վրայ, ամենազարհուրելի չարչարանքներով նահատակուեցան յանուն ազգին եւ Քրիստոնէութեան:
Թուրքիզմը միայն կրնար գործել նման ահռելի ոճիրներ: 1915 Յունիս 11 քարիւղով ողջ-ողջ հայ կաթողիկէ եկեղեցականներէն այրեցին Մուշի շրջանին մէջ՝ Յակոբ Արքեպիսկոպոս Թօփուզեանը, Խարբերդի Ստեփան Արք. Իսրայէլեանը, Մալաթիոյ Միքայէլ Արք. Խաչատուրեանը, Տիգրանակերտի Անդրէաս Արք. Չէլէպեանը, Մարտինի Իգնատիոս Արք. Մալոյեանը, եւ նման վայրագ ձեւով նահատակուած են երկու հազատ լուսաւորչական քահանաներ եւ վարդապետներ եւ Հայ Բողոքական բազմաթիւ վերապատուելիներ:
Կ. Պոլսոյ մէջ, Հայ Կաթողիկէ Ամենապատիւ Թէրզեան Պատրիարքը Դկետ. 3/16, 1917ին տեղեկագրեց գերման դեսպան Պէրնստորֆին, թէ տարագրուած են 53,140 անձ եւ 136 քահանաներ եւ 104 Գթութեան Քոյրեր: Գերման դեսպանն ալ հեռագրած էր այդ տեղեկագիրը, այդ թուականին Գերմանիոյ վարչապետ Կոմս Ֆօն Հերթլինկին:
Պաթանեան Կաթողիկոս-Պատրիարք, Պապին ուղղուած գրութիւնով մը, Հոկտեմբեր 1964ին, կը յայտնէր որ Թուրքեր սպաննած էին Հայ Կաթողիկէ եօթը եպիսկոպոսներ, 127 քահանաներ եւ 57 Գթութեան քոյրեր եւ զինադադարէն վերջ՝ Հայ Կաթողիկէ ժողովուրդին միայն 15 առ հարիւրը ողջ մնացած էր: Գրեթէ նոյն համեմատութեամբ՝ Հայ Բողոքականները:
Աքսորի ենթակայ Հայ Լուսաւորչական ժողովուրդին հազիւ տասը առ հարիւրը ազատած էր սպանդէն:
1916 Սեպտեմբեր 15ին, Խապուրի եզերքը, Տէր Զօրի շրջանին մէջ, կառավարիչ Զէքին եւ իրեն գործակցող Չէչէններու վոհմակը 12 Հայ Լուսաւորչական քահանաներ կտոր կտոր ըրած էին, նոյն օրը նոյն վայրին մէջ, սուրբ Հայրերուն արիւնը կարմիր ներկած էր Խապուրի ջուրերը:
Ի հարկէ վերըյիշեալ բարձրաստիճան նախարար եւ վալի թուրք ոճրագործներու կարգին դատապարտելի են գերման դեսպան Վանկէնհայմը եւ Քայզեր Վիլհելմ Բ.ը, որոնք հրահրեցին վայրենի Թուրքերու կատաղութիւնը եւ մերժեցին որեւէ կերպով դադրեցնել Հայերու տարագրութիւնը եւ ջարդը,ո րբերու յափշտակումն ու բռնի իսլամացումը, օրը օրին տեղեակ ըլլալով հանդերձ դէպքերու մանրամասնութեանց:
Թուրք ղեկավարները անաստուած էին, բայց կրօնական մոլեռանդութիւն հրահրելու համար իսլամ կրօնի հրահանգները խեղաթիւրեցին խմբագրեցին «Ճիհատը» քաջալերելով մարդապսանութիւնը:
Իսլամութիւնը, ինչպէս հրէութիւնը եւ քրիստոնէութիւնը կը պարունակեն բարոյական սկզբունքներ ոճիրներու դէմ: Թուրքերը չարափոխեցին այդ սկզբունքները: Արաբներն էին որ, մասնաւորապէս Մէքքէի շէրիֆը, բողոքեցին թէ Իսլամութիւնը թոյլ չի տար նման ոճիրներ գործել:
Ամերիկացի հեղինակ մը «Թուրքիա» վերնագրով իր երկրին մէջ հաւասար չարիք կը նկատէ մարդկութեան համար, ժանտախտը, մարախը եւ թուրքը:
Համաշխարհային Բ. Պատերազմը լրանալէն եւ Նիւրէնպէրկի դատավարութիւններէն ասդին քսան տարի անցնելէն ի վեր, զարմանալի չէ, որ Հրեաները իրենց դէմ գործուած ցեղասպանութեան ոճիրներու հեղինակներուն դէմ տակաւին հետապնդութիւնը կը շարունակեն: Դեռ վերջերս 1500 Նացիներու ցանկ մը յանձնած են Պոնի գերման կառավարութեան:
Գերմանը հալածեց եւ ջարդեց իր հողին մէջ գտնուող եկուոր հրեան, եւ Հրեան անդադար կը հետապնդէ ցեղասպան նացին: Մենք պէտք է աւելի եռանդով հետապնդենք մեր իրաւունքները: Եկուոր թուրք ցեղասպանը Հայաստանի մայր հողին՝ մեր երեք հազար տարուան հայրենիքին մէջ կոտորեց մեր կիները, մանուկները եւ աւերեց մեր երկիրը: Ոչ պատիժ ստացաւ եւ ոչ ալ հատուցում ըրաւ: Թուրքը արդարութենէ փախստական մը նէ: