Գարեգին Նժդեհը՝ Քրիստափոր մասին

Խորհրդածութիւններ Քրիստափորի մահարձանի առաջ

-Նրանց գործերը կշռեցի եւ գտայ հաւասար իրենց փառքին – պատմական որոշ դէմքերի մասին ասում է պատմութիւնը:

Կշռեցի Քրիստափորի գործերը եւ գտայ որ նրա փառքը չի համապատասխանում իր գործերին, գտայ որ իր փառքն աւելի համեստ է քան իր գործերը, այդպէս պիտի խօսի վաղուայ անաչառ պամտութիւնը, այսպէս պիտի վկայէ ապագան:

-Իր ընտիր մեռելների պաշտամունքը չունեցող ժողովուրդը՝ ապերախտ ու բարբարոս՝ անարժան է անկախ Հայրենիքի, որը միշտ էլ նահատակների սրբազան անկիւնից կը բարձրանայ:

-Մի ժողովուրդ բարոյապէս այնքան է ուժեղ, որքան ջերմ է նրա պաշտամունքը դէպի իր մեծ մեռելները:

-Իր նահատակների, իր անմահների դէմ մեղանչող ժողովուրդը մեծապէս մեղանչում է իր ապագայի դէմ:

-Կրօններն այլ բան չեն, բայց եթէ պաշտամունքը մեծ մեռելների:

Անկրօն է՝ դէպ' իր նահատակներն անտարբեր ժողովուրդը, ասել է՝ եւ անհոգի, դատապարտուած բարոյական փտութեան:

-Մի ժողովրդի հզօրագոյն զինակիցները պատերազմի ժամանակ նախ եւ առաջ իր մեծ մեռելներն են:

-Խեղճ է այն ժողովուրդը, որն իր պայքարի եւ խոյանքների ժամանակ չէ զգում, թէ իրեն աներեւութաբար զօրավիգում են իր մեծ մեռելները:

Չափւում են բանակները, ժողովուրդները՝ յաղթում մեռելները:

-Իր անմահներից չօգտուող, ասել է՝ դրանց պաշտամունքը չունեցող ժողովուրդի բովանդակ ոյժը իր թւի, իր քանակի մէջ է միայն:

Եօթնիցս վա՜յ նման ժողովուրդին՝ անփառունակ մահ ու մոռացում – ահա՜ նրա փայն ու բաժինը աշխարհից:

Նժդեհ, Սօֆիա, 22 Յունիս

Նժդեհի ճառը՝ Սօֆիայի մէջ Քրիստափորի եւ Վ. Քէնտիրեանի Յուշարձանի բացման*

*Տեղի ունեցած է 29 Յունիս 1924-ին

Մեծ մարդը – դա սպասւելիք օգնութիւնն է, մխիթարութիւնը, Մեսսիան, որ ժամանակների մայրը երբեմն-երբեմն աշխարհ կ'ուղարկէ այս կամ այն ժողովրդի եւ կամ մարդկութեան համար:

Մեծ մարդը – պարզատես, վշտակիր, հերոս երեւալով հոգեբանօրէն կը փոխուի իր միջավայրը: Նրանով կ'արժէքաւորուի, կ'իմաստնանայ, կը վեհանայ կեանքը: Նրա խօսքը կ'ազդէ որպէս հրեշէկ կայծը՝ բռնկեցնելով իրեն հետ առնչող սրտերն ու զգացումները: Նրա ներկայութիւնը կ'ազնուացնէ, կը թեւաւորէ, կը գօտեպնդէ հոգիները: Նրա շնորհիւ անկարելին կը դառնայ միայն դժուարին, դժուարինը՝ կարելի: Երազները կը դառնան նպատակ, նպատակները՝ իրականութիւն: Կը փոխէ ժողովուրդի հոգեբանութիւնը, ճակատագիրը, պատմութիւնը:

Մեծ մարդը – դա աստուած է, միայն այն տարբերութեամբ, որ դա իրեն աստուած կը զգայ միայն իր կեանքի որոշ վայրկեաններում եւ որպէս այդպիսին կը կերտէ իր յաւերժական, իր աստւածարժան գործերը:

Այդպիսին էր Քրիստափորը – հայկական Պրօմիթէժը, մեր Յեղափոխութեան արարիչը, մեծ առաքեալը, մեծ վրիժակը:

-Քրիստափորի հոգու եւ գործի մեծութիւնը պատկերացնել կարենալու համար, դառնանք, մի վայրկեան վերադառնանք մեր Յեղափոխութեան նախօրեակը՝ տեսնենք թէ ի՞նչ էինք երէկ:

Աշխարհի ամենաանիծապարտ բռնապետութեան արնոտ ձեռքով կը խաչուէր հայ ժողովուրդը:

Գողգոթայէն՝ Արեւմտահայաստանէն կը բարձրանար աղաղակը հաւաքավառ խաչեցեալի – օգնութիւն, փրկութիւն ինձ:

Իսկ մարդկութիւնը – յանցաւոր ու անտարբեր կը պատասխանէր

–«Ծարա՞ւ ես, ա՛րբ արցունքդ».

-«Կոտորւո՞ւմ ես, ջրի չափ է՞լ արժէք չունի արիւնդ՝ դո՛ւ ես մեղաւոր, որովհետեւ թոյլ ես.

–«Կողոպտւո՞ւմ ես, տէր չե՞ս վաստակիդ՝ դո՛ւ ես մեղաւոր, որովհետեւ թոյլ ես.

–«Շղթաների մէ՞ջ կը ծնեն, կ'ապրեն, կը մեռնեն զաւակներդ՝ դո՛ւ ես մեղաւոր, որովհետեւ թոյլ ես.

–«Կա՞խ է գլուխդ, խոնա՞րհ է ճակատդ, բռնութեան լծի տակ երկտակուա՞ծ է մէջքդ, պատւիդ տէրը չե՞ս, ցեղիդ սրբազան լեզուէն օգտուելու իրաւունքն իսկ չունե՞ս, վաղո՞ւց է ինչ եկեղցիներիդ զանգերի քաղցր ղօղանջը չես լսում, առանց իդէալի եւ վեհութեան կը սողա՞ս միայն – ստրո՞ւկ ես՝ դո՛ւ ես մեղաւոր, դո՛ւ, ի՞նչը մղեց քեզ միամտօրէն հաւատալու ցնորապաշտ Նազովրեցու վսեմ, բայց վտանգաւոր խօսքին: Ո՞վ ասաց, որ թոյլը մեղաւոր չէ, որ թոյլ է, եւ որ ուժեղը երախտիք չունի, որ ուժեղ է: Դու խաբուած ես ժողովուրդ, դու զոհն ես քրիստոնէական մօրալի, որը շարունակում է մնալ որպէս ներկ եւ շպար, որպէս քող եւ դիմակ ուժեղների հոգու համար: Թուլութիւնը – ասում է աշխարհը – ծնուած է սնուցանելու ոյժը: Ոյժն է ծնում իրաւունքը: Ուժեղին է աշխարհը, հայրենիքը, ազատութիւնը եւ ամէն ինչ:

Ուզո՞ւմ ես վերջ տալ գերմարդկային տառապանքիդ, որի Շեքսպիրը դեռ չէ յայտնուել: Ուզո՞ւմ ես վերջ տալ Գողգոթայիդ, որի վրայ, որպէս յոյսի ժողովուրդ, կը մեռնես ամէն օր եւ չես մեռնի: Ուզո՞մ ես փրկուիլ – եղի՛ր ուժեղ, քանզի թոյլերը բարեկամ չունեն աշխարհում: Իսկ ոյժիդ ապացոյցը տալու համար, ցոյց տուր երկու բան – առաջինը՝ որ գիտես մեռնել գիտակցօրէն, կռւում, ակտիւ եւ իմաստալի մահով, երկրորդը՝ որ գիտես մեռցնել: Ապացուցեցի՞ր այդ, ունեցա՞ր այդ երկու առաքինութիւնները մասնաւորապէս առաջինը՝ փրկուած ես:

Այս էր աշխարհը հայկական Գողգոթայի հանդէպ: Այսպէս կը պատասխանէր մարդկութիւնը մահուան դատապարտուած այս ժողովուրդին, որը չէր ուզեր մեռնել, բայց չէր կարող եւ ապրել:

90-ական թուականներին ուժգնօրէն զգացուեց Քրիստափորի շունչը: Նրա դրօշի տակ հաւաքուած հասարակական բանակը – կուսակցութիւնը արդէն խռովել է մահուան լռութիւնը: Հոգեպէս կը լարուի ժողովուրդը: Նրա որդիները որպէս ապստամբ կը նետուին լեռները, արիաբար կը չափուին բանակների հետ, կ'անգիտանան վտանգը, կ'արհամարհեն մահը, ժպիտը երեսներին կը բարձրանան կախաղանները, բաց ու բարձր ճակատով կ'երեւան աքսորի ճանապարհներին, կը պայթին մի շարք ապստամբութւիններ՝ մէկը միւսէն հերոսական ու հիասքանչ, տեղի կ'ունենայ արշաւանքների մի ամբողջ սերիա – մէկը միւսէն յանդուգն ու փառաւոր, օրէց օր կը խորանայ պայքարը, լեռների վրայ կը բազմանան յեղափոխական խմբերը, անհաւասար կռիւներում կը դարփնուի լիցիներար ֆեդային, ազատամարտը կը ծնի հերոսներ, կը հարստացնի մեր ցեղի հերոսական մարտիրոսագրութիւնը, նրա փառատաճարը: Ի լրումն այդ բոլորի մի օր բանակլի որջում՝ Ստանբօլում կը պայթի, կը գոռայ դժոխային մեքենան – Սուլթանասպանութեան փորձը – ծնունդ Քրիստափորի տիտանական մտքի եւ զգացումի- մի յանդուգն մահափորձ, որի մասին եւրոպական «Ֆեանքֆուրտէր Ձատուգն»ը կ'արձանագրէր. «Հայկական ուժանակը դղրդեցրեց ոչ թէ միայն Պոլիս, այլ եւ ամբողջ աշխարհը»: (ծափեր):

Հետեւա՞նքը:

-Կրաւորական նահատակութեան փոխարէն – նշան մեր երէկուայ թուլութեան – պատճառը օտարների դէպի մեզ ստացած սպանիչ արգահատանքի – մեր ժողովրդի վերջին տարիների հերոսականը՝ արժէ՛քը անկախ հայրենիք ունենալու իրաւունքի: (ծափեր):

Քրիստափորը վառելով մեր ժողովրդի հոգու մէջ ինքնայարգանքի զգացումը, կը դարձնէ նրան՝ արժանի մարդկութեան յարգանքին:

-Մարդկութեան պատմութիւնը այլ բան չէ, քան պատմութիւնը ազգերի արժանապատութեան համարմ ղուած պայքարի: Շնորհուած արժէքների եւ արժանապատւութեան փոխարէն – ինքնանուաճ ազգային արժանապատւութիւն եւ ինքնաստեղծ արժէքներ: Այն ինչ որ այսօր ունինք, այն ինչ որ մեզ տուել է քաղաքական կշիռ, այն ինչ որ շատ բան է աւելացրել մեր ազատութեան արժանի համարւելու իրաւունքին, չէ մոռացուած, չէ շնորհուած՝ դա ձեռք է բերուածը երկարատեւ եւ հերոսական պայքարով: (ծափեր):

Քրիստափորի շնորհիւ քաղաքական մուրացիկը կը դառնայ մարտիկ:

-Գաղթականութիւնները կա՛մ կը կորչին, կա՛մ կը յարմարուին օտար միջավայրին: Հայը՝ բնաւեր՝ չի կորցնի իր ազգային դիմագծութիւնը, նա չի ապազգայնանայ, որովհետեւ մեծ հայու շնորհիւ իր հոգու մէջ եւ իր շուրջը կը կրի հոգեւոր հայրենիքը, որովհետեւ օտար միջավայրերում հոգեպէս կապրի իր հայրենիքում:

-Մեր վերջին վեց տարուան պատմութիւնը – տխուր նկարագրութիւնը մեզ հետ կատարուածի, Քրիստափորի օրոք եւ նրանից յետոյ կը դառնայ պատմութիւնը ա՛յն բանի, ինչ որ մենք կ կատարենք մեր թշնամիների հետ: Քրիստափորը կը փրկէ հայ պատմութեան բրէթիժը:

-Սեղմ ասած՝ շնորհիւ Քրիստփաորի օտար լծերի տակ ստրկօրէն հոգեվարող, հոգեւոր հօտի փոխարէն այսօր կայ անկախ եւ ստեղծագործ քաղաքական ժողովուրդը եւ յաւիտենական արժէքներից՝ Մայիսի 28ը: Այսօր քսաներորդ տարեշեմքում կանգնած՝, հայութիւնը նախայեղափոխական շրջանի ստրուկների եւ առեւտրական միջնորդների արհամարհուած հօտը չէ, որին աշխարհը կը զլանար անկախութեան իրաւունքը, այլ մարդկութեան գնահատականին արժանացած քաղաքական մի ժողովուրդ՝ վիրաւոր, բայց ազատ հայրենիքն ունենալու իրաւունքը ձեռքին – մի ժողովուդ, որը Քրիստափորի թողած անմեռ արժէքների գիտակցութեամբ եւ պաշտամունքով կը շարունակէ գոռալ մարդկութեան երեսին - «ոչ ոքի ի վնաս, իմ եւ մարդկւոթեան երջանկութեան համար անկախ ապրիլ կ'ուզեմ»:

Փա՛ռք հայ ժողովուրդի հոգեբանութիւնը, ճակատագիրը եւ պատմութիւնը վերաստեղծող մեծ Քրիստափորին:

Թող ապրին նրա թողած արժէքները:

«Հայրենիք», Սոֆիա
Զ. Տարի, Թիւ 28, 29