Գազանացած խուժանը երեք օր շարունակ կոտորում ու հրդեհում էր հայոց թաղերի մէջ եւ հայ ազգաբնակութիւնը փախչում էր խելակորոյս, պատսպարւում անկիւնները, գնդակահարւում կամ մորթւում. ահա մերկ, այլանդակ, անպատիւ իրողութիւնը, որ մեր դարեւոր նախատինքն է, մեր յաւիտենական պատուհասը...
Ջարդւա՜ծ, մի՜շտ ջարդւած...
Համերաշխութեան ու սիրոյ աւետարանը քարոզեցինք դարերից ի վեր եւ անխնայ կոտորւեցինք մեզ շրջապատողներից: Քրիստոնեայ, խաղաղ ժողովուրդ հռչակւեցինք Փոքր-Ասիայում – եւ կոտորւեցինք: Խաչ ու խաչվառով դիմաւորեցինք քրիստոնեայ պետութեան դրօշակակիրներին – եւ կոտորւեցինք: Եղբայրական մեր ձեռքը մեկնեցինք մահմէտական մեր դրացիներին Անդրկովկսաում – եւ կոտորւեցինք: Ե՞րբ արդեօք կը խրատւեինք, ե՞րբ արդեօք կը հասկանանք, որ այդ արիւնոտ, աղեխարշ պատմութիւնը իր ողբերգական փիլիսոփայութեան հետ՝ իր ստիպողական հրահանգներն ունի, որոնց անպայման պէտք է համակերպել, եթէ ձգտում ենք պատւաւոր գոյութեան ու առաջադիմութեան:
Մենք չենք, որ պիտի ընդդիմանանք համերաշխութեան քարոզին,– մենք, որ քարոզում ենք այդ գաղափարը նոյնիսկ բարբարոս, արիւնռուշտ քրդերին: Մենք չենք, որ պիտի ժխտենք խաղաղասիրութեան ու համերաշխութեան բնազդի մեծ, հրաշագործ նշանակութիւնը – նրանք բարձրագոյն առաքինութիւններ են եւ ամենաքաղաքակիրթ մարդկային համայնքների պարծանքն են կազմում:
Հայ ժողովրդի մէջ եւս նրանք վաղուց ի վեր արմատներ են ձգել... Պարծենա՞նք արդեօք – ո՛չ: Այդ առաքինութիւնները մեր ուժն են կազմում եւ միանգամայն մեր թուլութիւնը: Խաղաղասիրութիւնը, առանց կռւելու, դիմադրելու պատրաստականութեան, մինչեւ իսկ այսօր, քսաներորդ դարում, դեռ բացասական մի երեւոյթ է, կուզէք, նոյնիսկ անօրմալ, հակահասարակական: Դեռ դժբախտաբար շատ հեռու է մեզնից սօցիալական խաղաղութեան պանծալի շրջանը.– գոյութեան կռւի վարդապետութիւնն է, որ իր անողոք պահանջներն է առաջադրում ամէն տեղ եւ ժողովուրդները գիտակցաբար կամ բնազդօրէն վաղուց ըմբռնել են, որ խաղաղասիրութիւնն ու կրաւորական համակերպութիւնը բաւական չեն այդ անիծւած աշխարհում, որ անհրաժեշտ է եւ ռազմական դաստիարակութիւն, անհրաժեշտ են այնպիսի առաքինութիւններ, որոնցով բարձր, կուլտուրական համայնքները ոչ միայն պատկառանք, այլեւ վախ ներշնչեն իրենցից ստոր, բիրտ, վայենաբարոյ համայնքների մէջ, անհրաժեշտ է զինւած լինել ազդու զէնքերով:
Ժամանակ է, որմ ենք եւս ըմբռնենք այդ ճշմարտութիւնը – եւ ըմբռնենք ազգովին, ոչ սահմանափակ փոքրամասնութեամբ: Բագւի հսկայական ողբերգութիւնը միանգամ եւս այդ պահանջն է դնում մշտահալած ու բազմաչարչար հայութեան առջեւ:
Զինւե՜լ ամէն տեղ, – ահա փետրւարեան արիւնոտ օրերի հրամայական պահանջը: Զինւե՜լ մասսայօրէն եւ միշտ պատրաստ հսկել, թէ ո՞ր կողմից է գալիս արիւնարբու ոսոխը: Եթէ ռուս կառավարութեան քստմնելի դաւերը գարշանքի ու անէծքի ճիչեր են յարուցանում, եթէ մահմէտական բախտախնդիրների գազանային արարքները սիրտ են արիւնոտում, ապա ոչ պակաս վշտառիթ է մեզ համար եւ այն հանգամանքը, որ հայ ազգաբնակութիւնը իր աւանդական անփոթութեան շնորհիւ, զէնքի չգոյութեան պատճառով (չենք խօսում բացառութիւնների մասին), մատնւում է մի անպատիւ նահատակութեան չնայած որ վաղուց հրապարակում պտտւում էին շշուկները թիւրքերի պատրաստութիւնների մասին – եւ կոտորւում է ճանճերի պէս, նշան իր թիւրքահայ եղբայրակիցներին: Բայց թւիրքահայը, խեղճ, իրաւազուրկ, պարիան, դեռ իր յարգելի պատճառներն ունի,– զէնք հայթայթելու, եւ զէնք կրելու անյաղթելի խոչընդոտները...
Կովկասը Տաճկաստան չէ: Իսկ Պարսկաստանում պայմանները է՛լ աւելի նպաստաւոր են: Ինչո՞ւ մահմէտական սպառազէն ազգաբնակութեան դիմաց կանգնած չլինի ամէն տեղ, քաղաքներում եւ գիւղերում, նոյնպիսի զինւած հայ ազգաբնակութիւն: Դեռ պիտի սպասե՞նք, որ անարգ «Շէյթանի» ձեռքով բորբոքւած հրդեհը տարածւէ ու ճարակէ ամբողջ հայ աշխահրը: Ահա՛ չարագուշակ լուրեր են տեղում նոյնիսկ Պարսկաստանից... Հայոց գաւառները պիտի համաձայնե՞ն ապրել այսուհետեւ մշտնջենական սարսափի տակ, զուրկ ինքնապաշտպանութեան միջոցներից...
Զէնքի փրկարար ուժը, որ մենք դիտել էինք 15-ամեայ գործունէութեան ընթացքում Տաճկաստանի մէջ, շօշափելի կերպով երեւան եկաւ եւ Բագւի աղետի օրերին: Մի փոքրիկ գրոհ «Դաշնակցութեան» խմբերի կողմից – եւ երկու հարիւրի չափ մարդասպաններ գետին փռւեցին. իսկ ինչպէ՞ս սարսափահար փախչում էին 2-3 ֆէդայիների առաջ՝ զինւած սրիկաների վոհմակները, որոնք ամէն տեղ առիւծ են կտրում միմիայն իներտ ու անպաշտպան բազմութեան դիմաց:
Ի՜նչ կը լինէր արդեօք դրութիւնը, եթէ այդ ազատարար խմբերն էլ չ'աջողէին դրսից ներս խուժել եւ հայ ազգաբնակութիւնը ոչխարների հօտի պէս ձգւէր իր ճակատագրին. ե՞րբ արդօեք կը հասնէր բաղձալի հաշտութիւնը եւ դեռ քանի՞ հազար դիակներ կը գլորւէին արիւնածարաւ ամբոխի ձեռքով...
Եթէ հայկական դիմադրութիւնը սկսւէր տեղնուտեղը աւելի շուտ եւ աւելի ընդարձակ ծաւալով, հրդեհը կը հանգչէր, հաւանականօրէն, հէնց իր սկզբնաւորութեան մէջ եւ դա կը լինէր ծանրակշիռ, վճռական կարեւորութիւն ունեցող մի հանգամանք.– մահմէտական ժողովրդի թափթփուկները Բագւի մէջ եւ Բագւից դուրս կը գիտակցէին միանգամ ընդմիշտ, որ այնքան էլ դիւրին բան չէ հայ ժողովրդի վրայ որսի գնալը:
Այդ գիտակցութիւնն է, որ համերաշխութեան գաղափարի հետ միասին պիտի արծարծել, արմատացնել մահմէտական խուժանի մէջ, որպէս զի ազատ մնանք ապագայում նորանոր հայկական Կիշինեւներից: Կ'ուզէինք, ա՜հ, շատ կ'ուզէինք լաւատես լինել, հաւատալ, որ Բագւի դժոխքը առաջինը եւ վերջինը պիտի լինի... Սակայն անփոյթ լաւատեսութիւնից հազար անգամ աւելի լաւ է մտահոգ զգաստութիւնը:
Խոր ցաւով ենք արձանագրում, որ ստիպւած եղանք – ոչ առանց վարանումի եւ միանգամայն ինքնապաշտպանութեան բնազդով առաջնորդւելով – զէնքի դիմել Բագւի մեր վաղեմի դրացիների դէմ եւ այժմ էլ խոր, անկեղծ ցաւ ենք զգում, ուղղելով հայ ժողովրդին վերը յիշատակւած մեր յորդորները:
Ի՜նչ արած, սակայն: Կան մութ, խաւար ուժեր մեր դժբախտ միջավայրում, որոնք մարդակերութեան նախնի, անյիշատակ դարերն են յիշեցնում եւ ընդունակ են որոշ, նպաստաւոր պայմանների մէջ պայթել թշւառ հայութեան գլխին ու նրբացրած գաղտնութիւններով աշխարհը սարսեցներ: Շա՜տ արդէն վայելեցինք կոտորւողի հռչակը – հերիք է: Երբէք յարձակողական ախորժակներ չենք ունեցել, երբէք թալանի, աւարի արշաւանքներ չենք խրախուսել: Մեր հիմնական մտահոգութիւնն է եղել ամէն տեղ՝ պատրաստել մեր խեղճ, հալածական ժողովրդին, վարժեցնել նրան ինքնապաշտպանութեան դպրոցի մէջ, ապահովել նրա խաղաղ ու կուլտուրական գոյութիւնը բռնաւորների հարւածների դէմ: Մեր ճակատագիրն է՝ լինել ամէն տեղ սխալ հասկացւած կամ բնաւ չհասկցւած. Տաճկաստանում քրդերն են ջլատում հակասուլթանական մեր դիմադրութիւնը, մոժանալով իրենց սեփական շահերը, անտես առնելվո մեր համերաշխութեան քարոզը: Կովկասում էլ թիւրքերն են սկսում գործիք դառնալ բռնակալութեան ձեռքում եւ սկսում գործիք դառնալ բռնակալութեան ձեռքում եւ անդամալուծել հակացարական մեր շարժւոմը, որ նպատակ ունի դարձեալ ամբողջ երկրի բարգաւաճումը... Իրողութիւնը չափազանց դառն է եւ մենք բոլոր սրտով փափագում ենք, որ թիւրք ամբոխի գիտակցութեան այդ յանկարծական խաւարումը լինի ժամանակաւոր, լինի վաղանցուկ:
Հաւատարիմ իր լաւագոյն աւանդութիւններին՝ «Դաշնակցութիւնը» այսուհետեւ աւելի մեծ եռանդով առաջ կը մղէ եղբայրական համերաշխութեան քարոզը մահմէտական դրացի ազգերի մէջ, ձգտելով իր ուժերի սահմաններում փութացնել այն օրը, երբ հայ, թիւրք, վրացի եւ բոլոր տարրերը, մոռացած ազգայնական մանր-մունր գժտութիւնները, մի ներդաշնակ բանակ կը կազմեն բռնապետութեան դէմ եւ կը նւաճեն Կովկասեան ազատութիւնը: