Թափօրներ կազմեցինք, այցի գնացինք մզկիթները, յարգանքով եւ սրտաբաց թիւրք հիւրեր ընդունեցինք հայոց եկեղեցիներում, հաշտութեան եւ համերաշխութեան մասին խլացուցիչ ճառեր արտասանեցինք:
Բայց ի՞նչ օգուտ:
Ժողովներ կազմեցինք նահանգապետների մօտ, բաց արինք մեր սիրտը, «դարեւոր հարեւանութեան» ու «եղբայրութեան» մասին ստայոյս քարոզներ կարդացինք, անէծք թափեցինք նենգաւոր «շէյթանների» գլխին, սպառնացինք բաց անել նրանց դիմակը, նրանց դիւական ծրագիրը...
Սակայն ի՞նչ օգուտ:
Մասնաւոր ժողովներին յաջորդեցին մեծադղորդ միտինգները. հռետորները՝ փաստաբան, իրաւագէտ, յեղափոխական, սօցիալիստ, թիւրք, հայ, ռուս, վրացի, մեղադրական ճառեր արտասանեցին, դատարանով ու բանտով սպառնալիքներ եղան «նախապատրաստողներ» եւ ղեկավարների հասցէին, հասարակաց բռնկւած քննադատութիւնը նախատինքի էջեր ստեղծագործեց՝ լի անուններով ու ակնարկներով:
Դարձեալ անօգուտ:
Հանգստացած, օրօրի ենթակայ, խաբւած հայը ոխը հանած սրտից, մոռացած երէկւայ աղէտն ու եղեռնը, հանգիստ սրտով գործի գնաց, ձեռք առաւ քլունգը, բաց արեց խանութը, վերսկսեց ընդհատւած աշխատանքը...
Եւ ահա պայթեց որոտը...
Դաւադիր թշնամին որ ստորաբար բուն էր դրել Բագւից շատ հեռու, դուրս նետւեց իր պահակից եւ սլացաւ անպաշտպան հարեւանի վրայ: Թալան, բռնաբարութիւն, հրեհ, կրօնափոխութիւն, աւերած, սպանութիւն...
Թիւրք ինտելիգենտներ, կաշառւած սուլթանի ոսկիով, ոստիկաններ՝ հեղինակ սրիկայական ծրագիրների, աւազակաբարոյ խաներ ու բէգեր, յղփացած կոյր թիւրք ժողովրդի քրտինք-աշխատանքով, պօլիտիկոսներ՝ սիրահար դաւերի ու խառնակութեան – այդ բոլոր մութ ուժերը դարբնւած ցարիզմի ու համիսլամական դպրոցում, հրապարակ եկան օրը ցերեկով, անվախ առանց ամօթի եւ կատարեցին մեծագոյն ոճիրը, ամենաստոր գործը՝ մարդկային ձեռքի:
Ոճիրը սոսկում տարածեց:
Արեան եւ արտասուքի մէջ՝ դարձեալ մի անգամ հնչեց հաշտութեան կոչը, աղերսական հրաւէրներ ուղղւեցին թիւրք հարեւանութեան, խողխողւող կանայք ոճրագործների ոտներին փարած՝ յիշեցրին «միասին կերած հացը», դարցին դրացու դուռը բաղխեց, անկիւն, միջամտութիւն, շնորհ խնդրեց – բայց դարձեալ անօգուտ: Ոճրագործութիւնը մնաց անողոք, չարագործը՝ ամբարտաւան...
Եւ ահա յուսահատ, վիրաւոր, անօգնական հայութիւնը, համբերութիւնը հատած, օրհասականի մռունչ արձակեց եւ կանգնեց թշնամու դիմաց: Կոտորածը ընդհարման փոխարկւեց, խողխողումը՝ կռւի: Տների մէջ ռումբ պայթեց: Հրացանների որոտը տիրեց շէն ու գիւղերին: Եւ հայն էլ սկսեց կոտորել...
Դերերը փոխւեցին: Դարեւոր համբերութիւնը, որ հայ է կոչւում, նա որ ստրուկ մնաց, որպէս զի ոճրագործ չսեպւի, որ թալանի տեւեց իր տունը, իր աշխատանքը, նոյնիսկ իր ընտանեկան պատիւը, բայց երբէք չթալանեց, չքանդեց, չբռնաբարեց հարեւանի տունը, ստացւածքը եւ պատիւը, գերագոյն յուսահատութեան հանդէպ, վիրաւոր ստորագոյն խաբէութիւնից, ցնցւեց իր ամբողջութեամբ, դէն նետեց խոնարհութիւնը եւ գոչեց՝ Ակն ընդ ական, Ատամն ընդ ատաման:
Ահա անխուսափելի հետեւանքը ցարական անգթութեան, թրքական դասը, տրւած հայ ժողովրդին:
Մեղաւորը մենք չենք:
Մենք ուզեցինք խաղաղ լինել,– մեզ վախկոտ սեպեցին: Մենք ձգտեցինք դէպի քաղաքակրթութիւն, դէպի դպրոց,– մեզ քշեցին դէպի կռիւ դէպի արիւն: Զէնքի տեղ մենք գրիչ վերցրինք, թալանողի դերի փոխարէն՝ մշակողի դերը,– մեզ համարեցին թուլամորթ, արժանի ոտնակոխ լինելու: Մենք սէր քարոզեցինք,– մեզ պատասխանեցին ատելութեամբ, հալածանքով:
Եւ ատելութիւնն ու հալածանքը, սուրն ու զէնքը, կռիւն ու արիւնը հայի փեշակ դարձրին, առօրեայ արհեստը՝ տանջւած եւ խաբւած հայութեան:
Մեղքը վատ հարեւանի վզին:
Փետրւարեան սոսկալի օրերին՝ մեր հաշտութեան կոչը մնաց արհամարւած, անլսելի. յորդորն ու խրատը՝ ապարդիւն: Եւ երբ որոտաց հայդուկեան մօսինը, երբ փողոցներում երեւաց վրիժառու, ինքնապաշտպան հայը, այն ժամանակ միայն թիւրքը վար դրեց զէնքը, այն րոպէին միայն կանգ առաւ անմեղ արիւնը:
Երկու ամիս անցած, երբ Նախիջեւանի եղեռնը սպառնում էր հիմնայատակ անել ամբողջ Երեւանը, դարձեալ ապարդիւն, անլսելի մնաց խաղաղմիտ հայ ազգաբնակութեան աղերսն ու յորդորը, խրատն ու դիմումը: Եւ միայն հրացանի որոտն ու ռումբի պայթիւնը սաստեց խելագար թիւրք խուժանը, որը յետ քաշւեց, վայր դրեց արիւնոտ սուրը եւ չորս պատերի մէջ փակւեց...
Կեանքի դասն է այդ, անողոք ու հրամայական:
Անզէն հայեր, դուք էլ զինւեցէք:
Գութին՝ գութով, սուրին սրտով պատասխանեցէք: