07 July, 2022

Խէչօի Մահը

Յունիս 29ին, Սորփի մօտ, թուրքերը ծանր պարտութիւն կրեցին եւ մեծ զոհեր տալով խուճապի մատնուած՝ փախուստի դիմեցին: Միայն Դատվանի մօտ անոնք կարողացան հաւաքել իրենց ուժերը եւ ամրանալ անմատչելի դիրքերու վրայ: Մեր ուժերը հետեւելով անոնց, դիրքերը գրաւեցին անոնց դէմ հանդիման: Առժամանակեայ լռութենէն յետոյ, յուլիս 6ին վերսկոսւեցան տաք կռիւներ: Մեր աջ թեւը Անդրանիկի հրամանատարութեան տակ յարձակման դիմեց, կեդրոնը կը գտնուէր Դրօն. իսկ ձախակողմը՝ Քեռին: Ամբողջ օր տեղի ունեցաւ ուժեղ հրացանձգութիւն, մերոնք առաջ անցան մինչեւ Դատվան, փրոձեցին ամրանալ գերեզմանոցի մէջ, բայց թշնամու սոսկալի կրակի տակ ստիպուած եղան յետ քաշուիլ:

Յաջորդ օրը, յուլիս 7ին, վաղ լուսաբացին, կըսկսի եռանդուն հրացանաձգութիւն եւ թնդանօթներու որոտ, որ կը տեւէ մինչեւ ժամը չորս, երբ կըսկսի մերոնց ուժեղ գրոհը: Թշնամին չի դիմանար, տեղի կուտայ ամուր դիրքերը թողած՝ փախուստի կը դիմէ: Մերոնք ոգեւորուած կը հալածեն զայն: Մեր ձիաւորները կը քշեն թուրքերը մինչեւ Գրգուռի ստորոտներ. երբ թշնամին շունչ առած՝ հակայարձակում կը գործէ մերոնց դէմ: Մեր ձիաւորները րոպէ մը կը շփոթուին եւ կըշտապեն բռնել թւորքերու թողած դիրքերը: Այդ միջոցին կըսպնուի Խէչոն, որ առաջին շարքի մէջ կը գտնուէր: Գնդակը կ'անցնի գլխու ճիշտ այն մասէն, ուրկէ տարիներ առաջ Խէչոն վիրաւորուած էր Ղարաբաղի մէջ, Ռահմի խանի դէմ կռւելու միջոցին:

Ընդհանուր խուճապի մէջ Խէչօի դիակը քիչ մնաց որ թշնամու ձեռքը անցնի, բայց յանկարծ առաջ կը նետուի Զէմլեակի տասնեակը իր քաջերով, կը ծառանայ թշնամու դէմ, յետ կը մղէ անոր և կ'ազատէ իր սիրելի ընկեր խմբապետը: Խէչօի դիակը անմիջապէս կը փոխադրուի Վան, ուր հողին կը յանձնուի այսօր:

«Աշխատանք», Վան
Շաբաթ, 11 Յուլիս 1915
Ե. Տարի, Թիւ 52-251 

Մարտական Սիւն Մը Որ Կ'իյնայ

Ինկաւ Խէչօն ալ. Գրգուռի սարալանջերուն վրայ, ճակատը բարձր բռնած, կուրծքը թշնամու գնդակին դէմ:

Ինկաւ Հ. Յ. Դաշնակցութեան այդ վաղեմի, անզուգական մարտիկը, ու մենք բոլորս ցնցուեցանք մեր ամբողջ մարմնով, ահաւոր սարսուռ մը անցաւ մեր հոգիներուն մէջէն, եւ զգացինք թէ, իրաւ որ, կորուստը անփոխարինելի է...

Դաշնակցական Խէչօ... Հայ քաղաքական կազմակերպութեան երկարամեայ կեանքի ընթացքին՝ ոչ ոք կրցաւ դաշնակցական անուն այնքան ամրապինդօրէն իր անուան հետ կապել, ոչ ոք կրցաւ այնքան արժանաւորապէս դաշնակցական կոչուիլ՝ որքան մեր աննման Խէչօն: Որովհետեւ գաղափարի մարմարակերտ հայդուկն էր ան, յոյսերով լի եւ երազներով հարուստ, որովհետեւ անիկա համեստութեան ու անկեղծութեան առաքեալն էր. որ կը քալէր հայ ժողովուրդի տառապանքներու ընդմէջէն, միշտ կռուելով ու պայքարելով՝ աչքերը միշտ յառած դէպի լուսաւոր ապագան: Որովհետեւ, վերջապէս, անիկա Դաշնակցութեան մարտական սիւնն էր. լայնանիստ, բարձրսլաց ու երկաթակուռ, որուն կը յենուր մեր քաղաքական կազմակերպութիւնը, իր տագնապի ու փոթորիկի օրերուն:

Ազատութեան ճամբուն վրայ յաղթականօրէն քալող Խէչօն ինկաւ հերոսի նման, ինչպէս կ'իյնայ հսկայ կաղնին եւ ինչպէս մայր կը մտնէ բոցակէզ արեւը:

Բայց չպիտի իյնան իր երազները հայրենանուէր, չպիտի կորսուին իր յոյսերը գեղեցիկ եւ չպիտի անհետանան իր գաղափարները բիւրեղեայ, ու այն սերունդը, որ դաստիարակուեցաւ Դաշնակցական Խէչօի ձեռքին տակ, անոր շունչովը սնաւ եւ հասակ քաշեց, պիտի քալէ այն ճամբայէն, ուր ինկաւ Խէչօն, եւ բարձր պիտի պահէ վարպետի դրօշակը՝ մինչեւ իրագործուին իր իդէալները, մինչեւ ազատագրուի մորթոտուղ հայութիւնը...

Եւ այն ատեն՝ Խէչօն ու ազատութեան կէս ճամբին ինկող մեր բոլոր հերոսները պիտի ապրին յաւերժօրէն ու ընդմիշտ...

«Աշխատանք», Վան
Շաբաթ, 11 Յուլիս 1915
Ե. Տարի, Թիւ 52-251