Դաշնակցութեան Օրուան առթիւ, արժէր յետադարձ մի հայեացք ձգել մեր անցած շրջանների վրա. այդպիսով մենք ի վիճակի կը լինենք մեր գոյութեան եւ ուժի գաղտնիքը հասկանալ եւ օգտագործել նրան:
35 տարուան կեանքը յեղափոխական մարտական մի կուսակցութեան համար, որպիսին է մեր կուսակցութիւնը, հազուադէպ է. մանաւանդ այն կեանքը որ իր ետեւը թողուց Հ. Յ. Դաշնակցութիւնը եւ այն իրականութիւնը, որ ապրեց հայ ժողովուրդը, ոչ մի ժողովուրդ եւ ոչ մի կուսակցութիւն չեն ապրել այդպիսի կեանքով:
35 տարիներ անընդհատ մեր կուսակցութիւնը քայլել է ժողովրդի հետ, նրա սարսափի եւ արիւնի ճանապարհովը միշտ եւ ամէն տեղ, լայն ու նեղ օրերին. եւ այս միջոցին ժողովուրդն ու Դաշնակցութիւնը ճանաչել են իրար, ինչպէս կարող են ճանաչել ծնողն ու զաւակը. ճանաչել են նոքա միմեանց բովանդակ իմաստով, առաւելութիւններով եւ թերութիւններով: Մեր կուսակցութիւնն է եղել միակը հայ իրականութեան մէջ, որ կեանքի ծանր րոպէներին չէ կորցրել իր հաւասարակշռութիւնը, ոգի է ներշնչել ժողովրդին՝ ապրելու, տոկալու եւ դիմադրելու համար:
Այսպէս է, որ ժողովուրդը եւ մենք ընտելացել, մտերմացել եւ հոգեպէս շաղկապուել ենք:
Այսպէսով է, որ Դաշնակցութիւնը ի վիճակի է եղել ճանաչելու մեր ժողովուրդը, մինչեւ նրա հոգու ամենախուլ անկիւնները, թափանցել է եւ ըմբռնել մեր ցեղային բնազդները՝ դառնալով այսպէս գործադիրը ցեղային պօտենցի:
Եւ այս պատճառով է, որ ա դարձել է բնական եւ բարոյական իրաւունքով օժտուած թարգմանը նրա ձգտումների եւ ապրումների:
Ձուլումը ժողովրդի հետ այնքան սերտ է, որ մեր քննադատներին ձգել է սխալների մէջ: Օրինակ, ասում են թէ՝ Դաշնակցութիւնը, իր գործնէութեան մէջ, ինքնուրոյն չէ՛ եղել, այն միշտ գնացել է ամբոխի յետեւից: Ճի՞շտ է սա – ի հարկէ, ո՛չ:
Թիւրքահայութեան տառապանքներից է ծնուել Դաշնակցութիւնը: Նրանից առաջ թիւրքահայ ժողովուրդը բազմաթիւ անգամներ պոռթկացել է թրքական հարստահարութիւնների դէմ, բայց միշտ դիպուածական եւ հատուածական եւ, ուրեմն, անկազմակերպ:
Մեր կուսակցութիւնը համախմբելով բոլոր դժգոհ տարրերը եւ հատուածները՝ նոցա ուղղեց միեւնոյն նպատակին:
Եւ յետագայ դէպքերը հետեւանքն էին մեր պայմաններում գտնուող երկրի պայմանների: Լեռնային մասերի ապստամբութիւնները, վրէժխնդրական թէ ահաբեկչական, եւ նրանց յաջորդող հալածանքն ու արիւնը անխուսափելի էին այդ յուսահատ պայքարի մէջ: Ժողովուրդը ըմբռնել էր այս եւ ընդ առաջ էր գնում:
Օսմ. Սահմանադրութեան շրջանին, Դաշնակցութիւնը իր զէնքերը վար դրաւ, լեռներէն իջաւ լծուելու վերանորոգչական աշխատանքի: Ժողովուրդը յոգնել էր եւ անսահման բաղձանքով ձգտում էր վերականգնել իր տնտեսութիւնը եւ զօրանալ ներքնապէս: Ո՞վ կը յանդգնի մեղադրել մեզ, որ խաղաղութեան ձիթենիով մօտեցանք «յեղափոխական» Թիւրքիային եւ խաբուեցինք. Չէ՞ որ մեզ մեղադրում են թէ շարունակ մեր գործը եղել է արիւն թափել, զոհեր տալ, ինչո՞ւ են մեզ դատապարտում, ուրեմն, որ խաղաղութեան համար գերմարդկային ճիգեր եւս գործ դրինք:
Հ. Յ. Դաշնակցութիւնը իր կուրծքը ցցեց ազգային կալուածների գրաւման դէմ:
Հ. Յ. Դաշնակցութիւնը երկար ամիսներ բովանդակ կովկասահայութեան
դիմադրական ուժը կազմակերպեց թաթարական-ցարական ծրագրների գործադրութեան դէմ: Մի՞թէ
մենք, այդ շրջաններին եւս ամբոխի յետեւից գնացինք:
Կամաւորական շարժումների հեղինակը միշտ ինքը, ժողովուրդն է լինում:
Այսպէս է եղել ազգերի հին, նոր թէ նորագոյն պատմութեան մէջ:
Ի՞նչպէս կարող էր առաջ չգալ այդ շարժումը, մանաւանդ այդ շրջանին, մեր ժողովրդի մէջ:
Մեր ժողովրդի իմաստութիւնը եւ դառն փորձարութիւնները տեղ չէին թողնում կասկածների, որ Թիւրքիան ոչ մի պայմանով բաց չէր թողելու այս յարմարագոյն րոպէն՝ վերջակէտ դնելու հայկական հարցին վրա. մանաւանդ պատերազմի նախօրեակին էր, որ մեր բոլոր այժմեան քննադատները եւ յոռետեսները փարել էին իրականցող Հօֆ-Վէոտէնէնկեան բարենորոգումներին:
Ջարդերը տեղի չունենալու համար պէտք չէր երբեք – դեռ 1828 թուից – բողոքել, պէտք չէր երբեք ձեռք կարկառել աշխարհին, իսկ գլխաւորապէս պէտք էր համակերպել, տոկալ ստրկութեան եւ ընդ միշտ հրաժարուել ազատութեան գաղափարից եւ կորցնել ցեղային դիմագիծը:
Այո՛, երբ մթնոլորտի մեջ զգացուեց պատերազմի հաւանականութիւնը, հայ ժողովրդի մէջ նոր թափով եւ նոր ծաւալով զարթնեց թիւրքական լուծը թօթափելու պահանջը: Շարժումը տարերային էր եւ ոչ մի ուժ չէր կարող զսպել նրան:
Նոյնը չէ՞ր հայ-թաթարական կռիւների դէպքում, երբ Թիւրքահայաստանից խմբերով էին գալիս օգնելու կովկասահայութեան:
Խաբուեցինք, ի հարկէ, մեր սպասելիքների մէջ եւ կրեցինք խիստ ծանր հարուած: Բայց ո՞վ էր այն իմաստունը, որ գուշակում էր այդ: Ոչ միայն գուշակող չէր, այլ այժմեան յետին թուի մարգարէները, հայ մեծամասնական շէֆերից սկսած մինչեւ հայ պահպանողականներից շատերը, գտնւում էին կամաւորների շարքերում...:
Եւ, վերջապէս, հուր ու ջուրերից անցնելուց յետոյ, Հ. Յ. Դաշնակցութիւնը մարմին տուաւ հայ ժողովրդի դարերի երազած նուիրական գաղափարին-հիմնուեց անկախ հայ պետութիւնը ազատ հայրենիքի մէջ:
Կարճատեւ մեր գոյութեան մէջ ագռաւներով ու բուերով շրջապատուեցինք. կռւեցինք անընդհատ բոլոր ճակատներում. թոյլ ու մենակ էինք եւ մեզ շրջապատողները չէին հանդուրժում մեր անկախ գոյութեան. պէտք էր յենուլ մի ուժի վրայ. փորձեցինք, բայց խաբուեցինք, մինչեւ որ եկաւ Ռուսաստանը եւ անկախութեան ոչնչացման գնով հովանաւորեց մեր երկիրը:
Փշից ու տատասկից խեղդուած մեր 35 տարուան ուղին անցանք արիւնաքամ, յոգնած ու մաշուած, կորցրինք մեր ցեղի ամենաընտիր ու թանկագին տարրերը. հայ ժողովուրդը, իր գոյութեան եւ արժանապատւութեան համար տուեց իր ուժի եւ կորովի մեծ մասը, մերթ ընկճուած ու հիւծուած, մերթ ողնոսկրը շալկած՝ քայլեց անյողդողդ... եւ ամէն տեղ ու ամէն վայրկեան նա գտաւ իր կողքին եւ իր առջեւ Դաշնակցութիւնը:
Ի հարկէ, յոգնել է Դաշնակցութիւնը երկար տարիների իր պայքարի մէջ. շրջաններ աւերման, փոթորիկների, մարտի… շրջաններ՝ համբերատար, ծածկուած ու խոհուն ստեղծագործութեան. օրեր յուսալքման ու թշնամանքի, վայրկեաններ բերկրանքի եւ լուսաւոր սպասումների...
Նա, իր բոցեղէն բնոյթի ամբողջ թափով եւ մոլեգնութեամբ ապրեց ու այժմ էլ ապրում է, որովհետեւ ապրում է ինքը՝ հայ ժողովուրդը:
Պարտութիւնները չեն կարող փշրել մեր հաւատը, չեն կարող վերջնապէս խորտակել մեր ուժերը, քանի Հ. Յ. Դաշնակցութիւնը կռուանն է հայ աշխատաւորութեան:
 |
| ԿՈՄՍԸ. Վերջին Սուրհանդակը |