Անկարելի իսկ է պատկերացնել մի ազգի քաղաքական զարթօնքը առանց մշակութային զարթօնքի: Աւելի՛ն. վերջինս նախապայման է առաջինի: Որպէսզի մի ժողովուրդ ազատագրուի օտարի լուծից, նա նախ եւ առաջ հոգեպէս ու մտաւորապէս պիտի ձերբազատուի ամէն տեսակ կաշկանդումներից: Երբ ազատ չէ հոգին, անազատ է նաեւ մարմինը: Երբ չի գործում սիրտը, շարժուել չի կարող եւ բազուկը, լինի անհատի թէ հաւաքականութեան: Մշակոյթի զարգացումը հիմն է քաղաքական զարգացման: Այդպէս է եղած բոլոր մեծ ու փոքր ազգերի մէջ, նոյնն է նաեւ պարագան հայ իրականութեան:
Հ. Յ. Դաշնակցութեան վաթսունամեակի առիթով կը բաւէ մի թէկուզ ընդհանուր հայեացք նետել նրա անցեալի վրայ՝ համոզուելու համար այդ բանին: Գիր ու գրականութիւն, դպրոց եւ ուսում, մամուլ ու թատրոն, գիտութիւն եւ արուեստ, այդ ամէնը եւ աւելին, կարճ՝ Հայկական Մաշկոյթը եւ նրա առաջադիմութիւնն անխզելիօրէն կապուած են Հ. Յ. Դաշնակցութեան ազգային եւ քաղաքական գործունէութեան հետ: Ժամանակագրական կարգով՝ առաջնութիւնը պատկանում է Մշակոյթին:
Անհրաժեշտ նախապայման էր, որ նա զարգանար եւ մի որոշ աստիճանի հասնէր մեր մէջ, լինի արեւմտեան թէ արեւելեան հայութեան ծոցում, որպէսզի արմատներ նետել կարենար Հայ Յեղափոխութեան գաղափարը, Հայրենիքի ազատագրութեան միտքը մեր ժողովուրդի լայն խաւերում: Պէտք էր, որ նախ դպրոցի միջոցով մեր պատմական անցեալն իր հերոսական դէմքերով կենդանանար հայի հոգում: Անհրաժեշտ էր, որ առաջին հերթին Ալիշանների եւ Պատկանեանների հայրենասիրական եւ ազգասիրական ոտանաւորները թունդ հանէին հայ պատանութեան եւ երիտասարդութեան հոգին:
Հարկ էր, որ Խրիմեանների եւ Րաֆֆիների գրականութիւն ունենայինք մենք, որպէսզի նոր միայն ստեղծուէր յեղափոխական սերունդ: Խաչատուր Աբովեանները եւ Կ. Պոլսում սահմանադրական սերունդը պիտի նախորդէն մեր քաղաքական զարթօնքին: Հայ թատրոն եւ արուեստ, ընդհանուր առումով՝ մի նոր Մշակոյթ պիտի ծագէր նախապէս, որպէսզի ապա դրան յաջորդէր ձգտումը դէպի նոր կեանք, փափաք եւ կամք՝ ձեռք բերելու ազատ Հայրենիք:
Ովքե՞ր էին մեր կուսակցութեան հիմնադիրները եւ նրանց նախակարապետներն ու անմիջական յաջորդները, եթէ ոչ առաջին հերթին ու գերազանցօրէն՝ նուիրեալ սպասարկուներ մեր Մշակոյթի, հոգեկան զարթօնքի: Կոչումով նախ եւ առաջ ուսուցիչ էր Քրիստափոր Միքայէլեան, գրչի եւ մտքի մշակ: Նոյնն էին նաեւ մեր երրորդութեան միւս անդամները – Սիմէոն Զաւարեան եւ Ռոստոմ (Ստեփան Զօրեան): Այդպէս էլ մնացին նրանք մինչեւ վերջ – քաղաքական-յեղափոխական եւ դպրոցական-մշակութային անխոնջ գործիչներ՝ միաժամանակ ու միանգամայն: Լինի Ագուլիս թէ Մուշ կամ Կարին: Պարագան նոյնն էր նաեւ առաջին սերունդի բազմաթիւ ուրիշ անդամների:
Տարբեր չէին այդ եւ յաջորդ սերունդի կարկառուն ուրիշ դէմքեր: Մի Աւետիս Ահարոնեան ուսուցիչ էր նախ եւ առաջ, դպրոցական գործիչ եւ գրականութեան ու արուեստի մշակ, ապա քաղաքական գործիչ: Այլ եւ Խաչատուր Մալումեան, Գարեգին Խաժակ, Ռուբէն Զարդարեան, Միքայէլ Վարանդեան, Յովնան Դաւթեան, Նիկոլ Աղբալեան: Անգամ մի Արամ Մանուկեան, այդ տիպար յեղափոխական գործիչը, հայ դպրոցական գործին նուիրեց իր անձը, երբ պէտք զգացուեց դրա եւ ժողովուրդի անմիջական պահանջ համարուեց այդ: Եւ նրա նման՝ շատ ու շատ գործիչներ, բովանդակ Հայաստանի ամէն ծալքերում:
Եւ, առհասարակ, կարելի՞ է ցոյց տալ մի մարզ Հայ Մշակոյթի ասպարէզում, ուր գործօն եւ յաճախ ղեկավար դեր ունեցած պլինին, այս ամբողջ վաթսունամեայ շրջանում, Հ. Յ. Դաշնակցութեան անդամները: Որպէս ուսուցիչ եւ դպրոցավար, իբրեւ բանաստեղծ եւ վիպագրող, հրապարակախօս եւ հրապարակագիր, արուեստագէտ եւ գիտութեան սպասարկու: Սխալ չէ ուրեմն պնդել ու հաստատել, թէ իրարից միանգամայն անբաժան են եղած միշտ մեր Մշակոյթն ու Յեղափոխութիւնը:
Այդ պարագան ցայտուն եղաւ մանաւանդ այն ժամանակ, երբ 1918ին ծնունդ առաւ Մանուկ Հայաստանը, մարմնացաւ Յեղափոխութեան գաղափարը, երբ դարաւոր ստրկութիւնից յետոյ ազատ շունչ քաշել սկսաւ մեր Հայյրենիքը՝ Հ. Յ. Դաշնակցութեան ղեկավարութեան տակ: Յիշեցէք անունները Հանրապետական Հայաստանի կառավարութեան եւ Խորհրդարանի անդամների, ու կը տեսնէք, որ դրանց մէջ ստուար թիւ էին կազմում Մշակոյթի սպասարկուները – ուսուցիչ թէ գրող, հրապարակագիր թէ արուեստագէտ եւ այլն: Այդպէս նաեւ ազգային ու հանրային բոլոր ասպարէզներում:
Այսօր էլ, սփիւռքում մեր քաղաքական դատի լուծումը պայմանաւորուոմ է նաեւ, մեր կատարելիք մշակութային աշխատանքներով, ցոյց տալու համար օտարներին, թէ Հայը մշակութապէս իրաւունք ունի տէր դառնալու իր ազատ հայրենիքին:
Այո՛, չկայ քաղաքական ազատութիւն առանց մշակութային ազատութեան: Երբ մի ազգ տէր է իր մշակոյթին, երբ գուրգուրում է նրա վրայ բովանդակ հոգով, երբ պահում պահպանում է այն իր բոլոր զօրութեամբ, վաղ թէ ուշ նա տէր կ ըդառնայ անպայման եւ քաղաքական ազատութեան: Իսկ եթէ դժբախտաբար պարագաների բերումով կորցրել է աւելի կամ կարճ ժամանակով, կը վերստանա՛յ այն անպատճառ: Պայմանով միայն, որ անկորուստ ու անաղարտ պահէ իր հայրերի եւ նախնիքների հոգեւոր ժանագութիւնը: Պահենք ու պահպանենք, մեր հոգու եւ սրտի բոլոր հիւթերով աճեցնենք ու զարգացնենք Հայ Մշակոյթը: