.jpg)
I
Ուղիղ մէկ տարի առաջ, իրիկւան մթնշաղին, Ծաղկունանց գաւառի սենեակիս մէջ, լախտի հարւածի ուժգնութեամբ թուլցուց իմ ծունկերս այն չարագոյժ եւ անսպասելի լուրջ Երևանէն,– որ այլեւս չկայ մեր Բարունակը:
Այժմ երբ գրիչս ձեռքս կ'առնեմ Բարունակի համար, կը յիշեմ այն իրիկունները Վանի ու Երևանի մէջ, երբ մենք այլևս ձանձրացած առօրեայ հոգերէն՝ կը խորհէինք երբեմն մահւան մասին և մեզմէ իւրաքանչիւրը կը վիճէր, թէ ո՞վ որո՞ւ կենսագրութիւնը պիտի գրէ: Մահւան վտանգը ես յաճախ զգացեր և ապրեր եմ, Բարունակը սակայն երբէք չէր խորհեր մահւան մասին և յամառ կերպով կը պնդէր, որ մենք ամէնքս իր գրչին տակէն անցնէինք պիտի:
Եւ սակայն անողոք ճակատագիրը իր ուժգին հարւածով այդ պարտքը մեզի թողուց...
II
Բարունակ Կապուտիկեանը ծնած է Վան 1888 թւին. Այգեստանի Արարք թաղամասի մէջ շատ համեստ ընտանիքէ մը: Նախնական կրթութիւնը, հակառակ իր հօր ընդդիմութիւններուն՝ կըստանայ թաղային ծխական վարժարանը, ուրկէ վեցամեայ տարրական շրջանը աւարտելէ ետք՝ 1903-ին կ'անցնի նոր բացւած Հայկազնեան Կեդրոնական վարժարանը, ուր կը վերջացնէ յաջողութեամբ հինգամեայ աւարտական շրջանը:
Այդ ամբողջ շրջանը պատմութիւն մը ունի որուն հետ սերտօրէն կապւած է Բարունակի կեանքը. սակայն այդ մասին ուրիշ առթիւ:
Դեռ պատանեկութեան հասակէն Բարունակի միտքն ու հոգին կը տարւի ամբողջովին յեղափոխական շարժումով ու գաղափարով: Իրմէ անմիջապէս մեծ եղբայր Մանուէլը մեծ ազդեցութիւն կ'ունենայ Բարունակի նկարագրի կազմակերպութեան վրայ՝ ըլլալով ժամանակի յեղափոխական եռանդուն գործիչներէն մէկը. ինք Բարունակը կը պատմէր, որ իր ծնողներէն գաղտնի, մանաւանդ հօրմէն, որ կուզէր Բարունակը կօշկակար դարձունել, ամբողջ գիշերները կը նստէր ձէթէ ճրագի լոյսին տակ կարդալու յեղափոխական գրականութիւնը, որ ձեռք կը բերէր եղբայրներուն շնորհիւ:
Պատանի Բարունակը այդ ձեւով դպրոցական կեանքի մէջ արդէն կազմակերպուած նկարագրի տէր դարձած՝ կը վիճէր ընկերներուն հետ:
1990-ական թւականներուն իրար ետևէ Վան կը մտնէին Վարդգէս, Կոմս, Արամ, Իշխան, Սարգիս և ամբողջ կոլլեգիա մը յեղափոխական գործիչներու՝ որոնց հետ Բարունակ հեռուէ հեռու, շփում կ'ունենար իր միջակ եղբօր շնորհիւ և այդ ձևով մինչև 1904-5 թւականը Բարունակի աշխարհայեացքը որոշ էր արդէն. ան ամենաջերմ և մոլեռանդ Դաշնակցական էր իր թաղին մէջ և իր դպրոցական ընկերներու կողքին:
1907 թւի սեպտեմբերէն ան Արամի թելադրութեամբ կըսկսի գրել «Հայրենիք»-ին, «Սիփան» կեղծ անունով, մօտ հինգ յօդւած և առաջին անգամ իր գրած յօդւածը տպագրական տառերով տպւած տեսնելով խիստ կ'ոգեւորւի:
Ատկէ առաջ 1906-ի ուսումնական շրջանին կը հրաւիրւի ուսուցչական պաշտօնով Այգեստանէն 2-3 վերստ հեռաւորութեան վրայ գտնւող Կարմրւոր Վանքի որբանոցը: Յաջորդ տարին Աղթամարի միջնակարգ դպրոցը, իսկ 1908-ի ուսումնական շրջանին ալ Այգեստանի ծխական դպրոցներէն Նորաշէնը:
Մինչ այդ՝ Վանի Հայկազնեան Կեդրոնական միջնակարգ վարժարանի բարձրագոյն երեք դասարաններու աշակերտները՝ Հմ. Մանուկեանի, Արամ Սաֆրաստեանի, Գալուստ Էյնաթեանի և այլոց ղեկավարութեամբ մրրկւած յեղափոխական շունչով արդէն իրենց մէջ որոշ կազմակերպութիւն և միութիւն ստեղծած էին – անոնք 1906-ի թւի նոյեմբերին առաջին անգամ ըլլալով՝ լոյս հանեցին «Նոր սերունդ» անունով ուսանողական երկշաբաթաթերթ մը, որ հանդիսացաւ Վանի երիտասարդութեան գաղափարախօսը՝ պատրաստելով պայքարող սերունդ մը:
Բարունակը «Նոր Սերունդ»-ի գ-րդ (3րդ) համարէն սկսեալ թերթի եռանդուն և անխոնջ աշխատակիցներէն ու խմբագիրներէն մէկը կ'ըլլայ, իսկ Աղթամար եղած միջոցին նոյն ոգևորութեամբ Արամ Սաֆրաստեանի, Դաւիթ Փափազեանի և ուրիշներու հետ կըստեղծէ «Ծովակ կուլտուրական միութիւն» որու օրգան կը հանդիսանայ «Ծովակ» երկշաբաթաթերթը Նարեկ գիւղին մէջ:
Քաղաքական հանգամանքներու բերմամբ «Նոր Սերունդ»ը կը տևէ մինչև 1908-ի մայիսը, որմէ ետք Այգեստանի մէջ լոյս կը տեսնայ «Յորձանք» կիսամսաթերթը Բարունակի և այլոց ղեկավարութեամբ:
III
Համիտական կառավարութեան սարսափները յեղափոխական միտքը կաշկանդելու համար, իրենց ցայտուն արտայայտութիւնը ստացան 1907-8 թւականներուն, երբ յեղափոխական շարքերէն Դաւիթ անունով Դհերցի երիտասարդը կառավարութեան մատնեց կազմակերպութեան պատկանող անսպաղ զինամթերք և յեղափոխական գործիչները:
Կեանքը պահ մը դադար առաւ: Ամէնքը հոս ու հոն ցրւեցան: Արամը քսաներկու ընկերներուն հետ նկուղներն ապաստանեց, Իշխան, Կոմսը, Սարգիսը լեռներն ապաւինեցան ժողովրդի կեանքը փրկելու մտահոգութեամբ: Լեռներ բարձրացան նաև Նոր-սերնդական երիտասարդութեան ղեկավարներէն ոմանք ինչպէս և Բարունակն ու Ա. Սաֆրաստեանը:
Քաղաք մնացող ընկերները պակաս տոկունութիւն ցոյց չի տւին Համիտեան արգելաբաններուն մէջ: Դաւաճան սպանող Տաճատը Նոր-սերնդական շարքերէն դուրս եկաւ, և անոր միայն յաջողւեցաւ կատարել այդ փառաւոր գործը օր ցերեկով հրապարակին վրայ:
Սակայն երկար չի տևեց այդ ամենը: 1908-ին կը հռչակւի Օսմ. սահմանադրութիւնը. հայ միտքը կազատւի կաշկանդումէ, յեղափոխական գործիչները կը վերադառնան զնդաններէն և աքսորավայրերէն: Գործունէութեան լայն և նոր ասպարէզ մը կը բացւի Տաճկահայ յեղափոխական շարժումը ընդլայնելու համար – Պոլիս, Փոքր-Հայքն ու Մեծ-Հայքը կ'ողողւին յեղափոխական գրականութեամբ:
Պոլիսը, Վանն ու Կարինը կը դառնան մէյ-մէկ կեդրօններ և հանգրւաններ տարագիր յեղափոխական գործիչներու: Կը կազմակերպւին զանազան անուններով միութիւններ և ընկերութիւններ և այդ ամէնուն համար Բարունակը իր ժամանակի մեծագոյնը կը նւիրէ, կ'երթայ, կուգայ, կը դասախօսէ, կը կազմակերպէ անխոնջ ջանասիրութեամբ և առանց յոգնելու:
Մինչ այդ՝ Նոր.սերնդական շարժումը լայն ծաւալ գտած՝ մեծ գրաւումները րած էր Վանի մէջ, սակայն «Նոր Սերունդ» անունը առանձին որակում մը ստացած էր ժողովրդի խաւարամիտ դասին համար և նոր-սերնդական համարւողը անխնայ կերպով կը հալածւէր ու նոյնիսկ կը ծեծւէր այդպիսիներուն կողմէ:
Օր մըն ալ – օսմանեան սահմանադրութեան հռչակումի օրերուն հրապարակային դասախօսութեան մը պահուն՝ երբ նախապատմական շրջանի վերաբերմամբ ակնարկութիւն մը կըլլար նախամարդու բնապաշտական հակումները շեշտող ժողովուրդը «ի խաչ հան զգա»-ով կը պատասխանէր ու այդ օրէն պղտոր ջուրին մէջ ձուկ որսացող քանի մը խաւարամիտ անձինք լաւագոյն առիթ մը համարելով, արշաւանք մը կըսկսին Դաշնակցութեան դէմ, Դաշնակցականները իբրև անկրօններ ամբաստանելով: Պոլսի և Թիֆլիսի խաւարամիտ մամուլն ալ իր նիւթը կ'ունենայ այդ առթիւ, որու համար նոր սերնդական ղեկավարներէն մէկը «Արշակ» ստորագրութեամբ ընդարձակ յօդւածով մը կը հերքէ նոյն մամուլին մէջ, նոր սերնդականներուն վերագրւած այդ և նմանօրինակ այլանդակ որակումները:
Այդ անախորժ դէպքը սակայն պատճառ կ'ըլլայ, որ Բարունակը Նորաշէնի ծխական դպրոցէն հրաժարեցւի, որմէ ետք մինչև 1902 թւականը յաջորդական կարգով կը պաշտօնավարէ Վանի շրջակայ արւարձաններէն Մահբազիի, Արճակի և Շատախի կեդրոնատեղիին մէջ, ուսուցչի և երբեմն ալ աւագ ուսուցչի պաշտօնով, միաժամանակ մօտիկ աշխատակցութիւն և աջակցութիւն ցոյց տալով Վանի տեղական թերթերուն և գաւառական սօսինձատիպերուն, որոնց մէջ արժէքաւոր դեր կը կատարէին Շատախի «Տիգրիս», Գաւաշի «Ծովակ»ը և Արճակի «Գաւառի Ձայն» թերթերը: 1910ին Իշխանի խմբագրութեամբ «Աշխատանք» թերթը լոյս տեսնելէ ետք, նոյնպէս գլխաւոր աշխատակիցներէն և ի վերջոյ խմբագրական մարմնի անդամներէն մէկը կ'ըլլայ 1912-13 թւականներուն:
IV
1913 թւին Կարնոյ մէջ կը գումարւի Հ. Յ. Դաշնակցութեան ընդհանուր ժողովը: Վանի կազմակերպութենէն իբրև պատգամաւորներ այդ ժողովին համար՝ կընտրւին Վռամեան, Միհրան Թէրլէմէզեան (Վանիկ) և Բարունակը: Նոյն թւի օգոստ. 7-ի կէսօրին Աւանց նաւահանգստին մէջ ընկերներու խուռն բազմութիւն մը ողջերթի եկած էր գործիչներուն, որոնք պիտի երթային կուսակցութեան քաղաքականութիւնը ձևակերպելու համիտի արժանաւոր յաջորդներու սադրանքներուն դէմ:
Աչքիս առաջն է շարունակ այն փոքրադիր խմբակներէն մէկը, զոր ունեցանք մենք այն օր – Վռամեանը մէջտեղ կեցած – հանապարհորդական հագուստով և գլխարկով, քիչ մը մռայլ և անորոշ հայեացքով, իսկ ատոր հակառակ Բարունակը հպարտ կանգնած՝ ֆէսը գլխին և ճամբորդական պայուսակը կողքին կախած և ապա ուրիշներ մեր ընկերներէն՝ ոմանք մեռած ու սպաննւած, ոմանք ցրւած հոս ու հոն, ոմանք դեռ կենդանի և աննկուն գործին գլուխը:
Գացին անոնք և օգոստ. 15-ին Կարին հասան:
Բարունակի թեկնածութիւնը հրապարակ եղած միջոցին մեծ տարակարծիքութիւններ առաջ եկան ընկերական կարգ մը շրջանակներուն մէջ, իբրև նորի և երիտասարդի «որուն չը պէտք էր այդ չափ շփացնել Դաշնակցութեան ընդհանուր ժողովին ուղարկելու չափ» սակայն Բարունակը վերջի վերջոյ կը յաջողի ընտրւել և այն ալ Վռամեանի հետ:
Ընդհանուր ժողովը կը վերջանայ: Հոնկէ Բարունակ Կովկասի գիծով սեպտ. 1-ին Կիրասոն կը մեկնի, ուր՝ Սարգիս Բարսեղեանի կողմից պաշտօնի կը կանչւի տեղւոյն ազգային դպրոցին մէջ:
Կիրասոնի մէջ տարի մը պաշտօնավարելէ ետք, 1914 թւի յունիս 23-ին Սարգիս Բարսեղեանի հետ կանցնի Պոլիս:
Պոլիս անցնելով Բարունակը մտադրութիւն ունէր համալսարան երթալու ձեռնարկել, կը ցանկար երթալ Փարիզ կամ Զւիցերիա, այդ առթիւ Վանի ընկերական սեղմ շրջանակի մը մէջ կը ձեռնարկւի ընկերական օժանդակութեան մը, որով հնարաւորութիւն տրւէր Բարունակին բարձրագոյն կրթութիւն ստանալու, ինքը ակընդէտ կըսպասէր այդ կարգադրութեան:
Ձեռնարկը իրապէս մարմնանալու վրայ էր, երբ նոյն թւի յուլիսի 20-22-ին կը յայտարարւի թուրքական զօրակոչը: Բարունակն ալ շատերու կարգին կը ձերբակալւի և օգոստ. 2-ին կընդունւի Հարբիէ, ուրկէ դուրս կուգայ սեպտեմբերին և նոյն թւի նոյեմբերին անցագիր մը ձեռք բերելով դեկտեմբերին կը մտնէ Իբրանոսեան վաճառատուն 50 ղուրուշ (4 ր.) վարձքով:
Իր ամբողջ ուշն ու ուրուշը սակայն փախչելու վրայ էր և 1915 թւի ապրիլի 4-ին «վէսիրա» մը ձեռք բերելով կը փախչի Պոլսէն, սակայն յուլիս 25-ին կը ձերբակալւի Էտիրնէի մէջ և նորէն Պոլիս կը վերադարձւի, ուրկէ սակայն յուլիս 30-ին կրկին կը փախչի և այս անգամ անվտանգ, Սոֆիայի, Ռուճուգի և Բուգրեշի ճամբով հոկտ. 8-ին Պոլսէն փախած 27 անձերու հետ ճամբայ կելլէ դէպի Կովկաս: Իր հետ փախչողներու մէջն էին նաև յայտնի գրագէտ Զարդարեանի ընտանիքը՝ ամուսինը և զաւակներ, Սարգիս Բարսեղեանի ամուսին՝ տիկին Պերճուհի, յայտնի գրագիտուհի՝ Զապէլ Եսայեան, տիկ. Վարդգէս Սերենգիւլեան, Միրիճան Օզանեան և ուրիշներ:
Այս պատկառելի խումբը 1915 թւի հոկտ. 18-ին կը հասնի Թիֆլիս Բարունակն ալ հետերնին:
V
1915-16 թւականները փախստականական գործի ամենաեռուն շրջաններն են: Ամէնքը անխտիր տեղ գտեր էին ապահովւած պաշտօններով. Բարունակը Թիֆլիսի մէջ կըստանձնէ «Աշխատանք բիւրոյի» գրասենեակի գործավարութեան պաշտօնը ամսական 35 րուբլի ռոճիկով: Բաւական դժւարութեամբ կ'ապրի այդ ողորմելի գումարով, կտրտւած հագուստով և ծակ կօշիկներով որոնց մանրամասն յիշատակութիւնը իւր յիշատակարանին մէջ երկու էջ կը լեցնէ: Եւ սակայն այդպէս ըլլալով մէկ տեղ ինք ամենքի համար կաշխատէ, գործ կը գտնէ, կը վազէ հոս ու հոն:
1915 թւի ապրիլ 6-ին կը հանդիպի Երևան և գաղթականական գործով և «Հորիզոն»ի թղթակցի պաշտօնով 1916 թւի ապրիլի 13-ին կը ճանապարհւի Վան:
Ապրիլ 22-ին կը մտնէ աւերակւած ու պրիշակ դարձած Վանը, սակայն առանց յուսահատելու շուտով Վանի մէջ կը ձեռնարկէ գործի. կընէ ամէն ինչ, ինքզինք բարձր դիրքի մէջ չէր զգար, ամէն գործի կը հասնէր և մանաւանդ իր իսկ ձեռքով փախստականներուն կը բաժնէր հագուստներ, վարելով միանգամայն ուսուցչի պաշտօն և բուռն կերպով մասնակցելով տեղական կազմակերպութեան բոլոր գործերուն:
1917 թւի փետր. 15-ին Վանէն Երևան կուգայ իբր պատգամաւոր թուրքահայ կոնֆերանսին երթալու, որ չի գումարւեր և կ'անցնի Թիֆլիս, զեկուցելու, և ապա երկիր Վան, ուր՝ այս անգամ փետրւարեան յեղափոխութեան օրերուն, ցարի տապալումէն ետք՝ նոր ռէժիմը զգալի փոփոխութիւններ առաջ բերած կըլլայ երկրին մէջ. քիչ ժամանակ ետք՝ Երևանի ու երկրի ընկերներու պահանջին ու որոշման վրայ Հմ. Մանուկեանի բացակայութեան հետևանքով. 1917 թւի յուլիսի 10-ին կը թողու վերջնականապէս Վանը և յուլիս 18-ին Երևան հասնելով կստանձնէ «Աշխատանք» թերթի խմբագրի պաշտօնը:
Հաստատւելով Երևանի մէջ, Բարունակը կամուսնանայ ստեղծելով ընտանեկան խաղաղիկ կեանք: Ամուսնութենէն ետք, Բարունակը կարծես աւելի սերտօրէն կը կապւի հասարակական գործին. 1917 թւի սեպտեմբերին իբրև պատգամաւոր Թիֆլիս կը մեկնի Դաշնակցութեան երկրորդ ռայոնական ժողովին, ուր՝ կըտնրւի քարտուղար: 1918 թւի մայիս 5-ին նորէն իբրև պատգամաւոր մէկ քանիներու հետ Թիֆլիս կը մեկնէ Արևմտահայ վերջին քոնֆերանսին մասնակցելու: Քոնֆերանսէն ետք, յանկարծ կը փոխւի քաղաքական վիճակը, թուրքերու յառաջխաղացումով անասելի խուճապ մը կը տիրէ Թիֆլիսի մէջ, Քոնֆերանսի անդամներէն շատերը, ինչպէս և Արևմտահայ խորհրդի անդամները դրութիւնը անապահով համարելով կանցնին հիւսիսային Կովկաս, Բարունակը կը մնայ և հաշտութեան բանակցութիւններու հետևանքով վերջապէս յունիս 30-ին կը յաջողի երեք ընկերներու հետ Սանահին-Տիլիջանի գիծով Երևան գալ, «Աշխատանք» վերհրատարկելու բուռն տենչով, հակառակ վարիչ անձնաւորութիւններու արգելքներուն...
Մինչ այդ, Երևանի և շրջաններու մէջ ծայր կուտայ խոլերայի համաճարակը որուն ինքն ալ զոհ կ'երթայ իր բնական անհոգութեամբ իր անձի մասին, 1918 թւի օգոստոսի 7-ին փշրելով զինք սիրողներու և իրմով հպարտ եղողներու սիրտը...