Կովկասահայ կեանքի մէջ ոչ մէկ դէպք այնքան խոր հետքեր չի ձգած, որքան ահյ-թաթարական ընդհարումները: Պէտք է ասել, որ 20րդ դարու առաջին երկու տասնամեակները կովկասահայ ժողովրդի համար հարուստ եղան պատմական դէպքերով: Եկեղեցական կալուածների գրաւում, ռուսական առաջին յեղափոխութիւն, ազգամիջեան կռիւներ, Ստոլիպինեան յետաշրջում ու Լիժինեան հալածանք, աշխարհաւեր պատերազմ ու կամաւորական շարժումներ, ռուսական մեծ յեղափոխութիւն ու բոլշեւիկեան յեղաշրջում, Հայաստանի Հանրապետութեան ծագում ու ապա խորհրդայնացում...
Այդ դէպքերից իւրաքանչիւրն ընդունակ է յեղաշրջելու ժողովրդի մը կեանքը: Եւ պատմական այդ դէքպերի ընթացքին հայ ժողովուրդն յայտնաբերեց իր բարոյական դիմագիծն ու մարտական ոգին: Իսկ ամէնէն ցայտուն կերպով մեր ժողովրդի այդ յատկութիւնները երեւան եկան հայ-թաթարական ընդհարումների ժամանակ: Զուր չէ, որ 1914-21 թ.թ. ճակատագրական դէպքերն անգամ չեն ջնջել ժողովրդի յիշողութիւնից մօտ երեսուն տարի առաջ տեղի ունեցած հայ-թաթարական կռիւները եւ մինչ օրս ալ ցաւով ու հպարտութեամբ են պատմում այդ ժամանակաշրջանի բազմաթիւ ու բազմապիսի դուագներ:
Եւ իրօք, 1905ի դէպքերը կովկասահայ ժողովրդի համար յեղափոխական պայքարի, քաղաքացիական գիտակցութեան եւ մարտական ընդունակութիւնների մէկ քննութիւն էր: Պայքար ընդդէմ ցարական բռնակալութեան, քաղաքացիական իրաւունքների պաշտպանութեան եւ պատերազմի յետաշրջական ու գազանաբարոյ տարրերի դէմ: Չափազանցութիւն չի լինի, եթէ ասենք, որ այդ թուականներին վերջնապէս ձեւակերպուեց Կովկասահայութեան քաղաքական ու այլ պահաջների ծրագիրը: Այդ դէպքերի ճնշման տակ փոփոխութեան ենթարկուեց մեր կուսակցական ծրագիրը եւ այդտեղից են բխում Հայաստանի Հանրապետութեան ակունքը:
Հայ-թաթարական ընդհարումների պատմական կարեւորութեան տեսակէտով, առանձնապէս ողջունելի պէտք է համարել ընկ. Գիւլխանդանեանի «Հայ – թաթարական ընդհարումները», որ լոյս տեսաւ վերջերս: Այս գիրքը պէտք է կարդան բոլորը, թէ՛ մեր ընկերները եւ թէ մեր հակառակորդները: Ընկ. Գիւլխանդանեանի գիրքը սովորական յուշեր չեն, այլ լուրջ ուսումնասիրութիւն մը, որ իր պատուաւոր տեղը պիտի գրաւէ մեր պատմական գրականութեան մէջ եւ կոչումն ունի հարստացնելու հայ յեղափոխական գրականութիւնը:
Հայ ազատագրական շարժումների մասին շատ է գրուած. Յաճախ նկարագրուած են յեղափոխական այս կամ այն դրուագները: Սակայն, քիչ բացառութեամբ, բոլորն էլ կրում են յուշերի բնոյթ եւ կամ թէ գրողի անձի շուրջ դարձող դէպքերի ու դէմքերի արձանագրութիւններ են: Այդ բոլորը միայն հում նիւթեր են ապագայ պատմագրի համար: Իսկ ընկ. Գիւլխանդանեանի գիրքը ծառայելու է որպէս աղբիւր բոլոր նրանց համար որ կը հետաքրքրուին 20րդ դարու սկզբնական շրջանի կովկասահայ կեանքով եւ միապետական Ռուսաստանի դէպի Հայերն ունեցած քաղաքականութեամբ:
«Հայ – թաթարական ընդհարումները» բարեխղճօրէն ուսումնասիրուած, բազմակողմանի լուսաբանուած ու դէպքերն ու դէմքերը ճշգրիտ ու հարազատօրէն ներկայացուած մէկ գիրք է: Չնայած որ նկարագրած դէպքերի գլխաւոր դերակատարներից մէկն ինքն է, բայց ի պատիւ հեղինակի, իր անձը համարեա թէ գրքի մէջ չի երեւում կամ թէ յիշատակւում է միայն այն ժամանակ, երբ այլ եւս դրանից խուսափելն անկարելի է:
Ի հարկէ, այս պարագան պէտք է վերագրել ոչ միայն հեղինակի համեստութեանը, այլ եւ առաջադրած նպատակին: Այդ նպատակը շատ յստակ է ու որոշ,– գրի առնել անաչառ պւ ճշգրիտ պատմութիւնը: Իսկ դրան հասնելու համար բաւական չեն հեղինակի յիշողութիւնն ու տպաւորութիւնները: Եւ ընկ. Գիւլխանդանեանը դիմում է փաստերի՝ բազմաթիւ վկայութիւններ յիշատակելով, թռուցիկներ ու պաշտօնական զեկոյցներ արտատպելով ու զանազան թերթերէ մէջբերումներ անելով: Գրքի երկրորդ մասն ամբողջովին յատկացուած է այդ բաժնին, որ եւ կրկնակի հետաքրքրական է դարձնում այս աշխատութիւնը: Ուրիշ խօսքով, գիրքն իր ամբողջ կառուցուածքով լիակատար վստահութիւն է ներշնչում:
Կարդալով «Հայ – թաթարական ընդհարումները», առաջին մտածումց այն եղաւ, թէ որքան հարուստ է Հ. Յ. Դաշնակցութեան պատմութիւնը: Եթէ չորս օր տեւող դէպքերի մասին կարելի է 220 էջնոց գիրք գրել – այն ալ ոչ լրիւ, որովհետեւ տարագրութեան պայմաններում հեղինակն իր ձեռքի տակ չի ունեցած բոլոր անհրաժեշտ նիւթերը –, ապա քանի՜, ու քանի՜ հատորներ են պէտք Դաշնակցութեան ամբողջ գործունէութիւնը երեւան հանելու համար:
Երկրորդ, մի ներքին ուրախութիւն զգացի: Նախ այն պատճառով, որ մեր յեղափոխական պայքարի այդ նշանակալից շրջանին իր բոլոր մանրամասնութիւններով մեր երիտասարդ սերունդը ծանօթանալու հնարաւորութիւն ունի: Եւ որ գլխաւորն է, ընկ. Գիւլխանդանեանի գիրքը գալիս է ժխտելու այն մեղադրանքը, զոր մէկ քառորդ դար է ինչ Դաշնակցութեան աջակողմեան ու ձախակողմեան հակառակորդները ճգնում են փաթթել անոր վզին: այս տեսակէտից «Հայ – թաթարական ընդհարումները» գիրքն անգնահատելի ծառայութիւն է մատուցանում պատմութեան արդարադատութեանը:
Դաշնակցութեան դէմ ուղղուած գլխաւոր մեղադրանքը եղել է այն, որ իբրեւ թէ նա կովկասեան ժողովուրդների մէջ հրահրելով ազգային կրքերն ու ատելութիւնը, անդադար ստղեծել է ազգամիջեան կռիւներ: Անկասկած, հայ բուրժուական դասակարգի շահերից ելնելով... Թէ հայ բուրժուազիան ինչ էր ներկայացնում իրենից եւ թէ ինչ դեր ունէր ընդհարումների ժամանակ, շատ գեղեցիկ կերպով պարզուած է այս գրքի մէջ: Ինչ վերաբերում է ազգամիջեան կռիւների պատասխանատուութեան խնդրին, սա արդէն յատուկ ուշադրութեան արժանի մէկ կէտ է:
Թէ նախապատերազմեան մարքսականներն ու ցարականները եւ թէ յետ-պատերազմեան համայնավարներն ու ռամկավարները նոյն յանկերգն են կրկնում, ընդհարումների ամբողջ պատասխանատուութիւնը նետելով Հ. Յ. Դաշնակցութեան վրայ: Այդ կարծիքն առանձնապէս տիրապետող է ներկայիս խորհրդային հայ շրջանակներում: Եւ տարօրինակ կերպով ներդաշնակութիւն է տիրում իշխան Ամիլախվարիի եւ ծերակուտական Կուզմինսկու եւ հայ համայնավար վարիչների կարծիքների միջեւ: Կարդալով ընկ. Գիւլխանդանեանի գիրքը, նոյն հետեւողականութեամբ պէտք էր եզրակացնել, Ռուսիոյ մէջ տեղի ունեցած հրէական բոլոր ջարդերի պատասխանատուները պէտք է համարել ռուս յեղաոխական կազմակերպութիւնները:
Պատմութեան առջեւ այդ ոճիրը չենք գործում, որովհետեւ ռուսսական առաջին յեղափոխութեան շրջանին տեղի ունեցած ջարդերի ու ազգամիջեան կռիւների պատճառներն ու պատասխանատուները վաղուց արդէն յայտնի են: Չափի զգացումը կորցրած մարդիկ մաիյն կարող են յեղափոխական որ եւ է կազմակերպութեան վերագրել մի յանցանք որ բխում էր միապետական վարչաձեւի էութիւնից ու ներքին քաղաքականութիւնից: Ռուսական ռաաջին յեղափոխութեան դէմ պայքարելու ձեւերից մէկն էր շարք մը ընդհարումների քաղաքականութիւնը զոր այնքան վարպետօրէն կ ըվարէր ցարական կառավարութիւնը:
Ընկ. Գիլխանդանեանը բազմաթիւ փաստերով ծանրաբեռնել է գիրքը, լուսաբանելու եւ հաստատելու համար կառավարութեան ստոր դերը տեղի ունեցած դէպքերի մէջ: Իսկ թէ Դաշնակցութիւնը չէր կաորղ պատճառ հանդիսանալ ազգամիջեան կռիւների, բաւական է միայն յիշատակել հեղինակի այն վկայութիւնները, թէ ինչպէս ոչ մէկ Դաշնակցական չէր ուզում հաւատալ, որ կռիւ է ծագել Հայերի եւ Թաթարների միջեւ, որ Դաշնակցութեան համար այնքան անսպասելի էին դէպքերը, որ ինքնապաշտպանութեան միջոցների մասին անգամ չէր խորհած, եւ վերջապէս, թէ փետրուարեան դէպքերից առաջ եւ թէ յետոյ ինչ ճիգեր է գործադրել խուսափելու միջադէպքերից եւ որքա՜ն է աշխատած յանուն խաղաղութեան: Համոզւոելու համար, թէ ամէնէն շատ իրենք Դաշնակցականներն էին վրդովուած կատարուած իրողուիւնից, բաւական է հետեւել հեղիանկի ցասկոտ ու տեղ-տեղ անզուսպ ոճին որ 25 տարիներ յետոյ ալ կառավարութեան զազրելի արարքների մասին պաղարիւնը չի կաորղանում պահել: Եւ դրան ոչ թէ կրքի կամ վրէժի արտայայտութիւններ են, այլ զայրոյթի ու դատապարտութեան խօսքեր: Անկեղծութեան շեշտը դրոշմուած է գրքի բոլոր էջերի վրայ:
Ես դիտմամբ կանգ չառայ գրքի բովանդակութեան վրայ: Ընթերցողը ինք կը ծանօթանայ ու իրազեկ կը դառնայ չորս օրերի անցուդարձին եւ հայ մարտիկների քաջագործութիւններին: Բայց անկարելի է չյիշատակել մէկ հանգամանք: Ընկ. Գիւլխանդանեանը անյայտութիւնից լոյս աշխարհ է հանում դաշնակցութեան տասնեակաւոր համեստ ու անձնուէր զինւորների, որոնց համար յանուն ժողովրդի պաշտպանութեան զոհուելը գերագոյն պատիւն էր համարւում: Եւ եթէ չշարժէր ընկ. Գիւլխանդանեանի գրիչը, թերեւս երբեք էլ չճանաչէինք Համբարձումներին, Լեւոններին, Ղազարներին, Սերգէյներին ու Շամախեցի Իւանին, որոնցից իւրաքանչիւրը հայդուկի բարձր կոչման է արժանի:
Այս էլ յիշատակենք, որ գիրքը գրուած է պարզ, խօսակցական ոճով եւ մատչելի է ամէն կարգի ընթերցողի համար:
...