Հոն պահ մը խօսելէ ետք ընկերներու եւ բարեկամներու հետ, նոյն ուրախ տրամադրութեամբ կը քաշուի իր յարկաբաժինը:
Գիշերը չի կրնար քնանալ սակայն:
Առտուան ժամը 5ի մօտ յանկարծ անհանգիստ կը զգայ ինքզինք: Հեռախօսով լուր կը տրուի ընկ. Մեթր Մաճառեանի, որ բժիշկի մը ընկերակցութեամբ կու գայ նախնական դարմանումի համար:
Տեսնելով սակայն, որ վիճակը ծանր է, անմիջապէս փոխադրել կու տայ Յունական հիւանդանոց, Հանր. Խնամատարութեան հանգստաւէտ ինքնաշարժով եւ Խանամատարութեան կամաւորներուն հսկողութեան տակ:
Հիւանդանոցին մէջ, մինչեւ վերջին պահը, գիտակցութիւնը վրան էր, եւ բժիշկները յոյս ունէին փրկելու իր կեանքը: Բայց իր վիճակը հետզհետէ եւ արագօրէն կը վատթարանար: Ի վերջոյ պատահեցաւ աղէտը:
Կէսօրին, 1956 Յունիս 24, այլեւս դադրած էր ապրելէ մեր սիրելի, անփոխարինելի, անմոառանլի ընկերը:
Ո՛չ ոք կը սպասէր իր մահուան, ոչինչ նախատեսել կու տար այս ապաժամ վախճանը:
Դաժան ճակատագիրը չխնայեց իրեն: Իր կազմը, առոյգ ու առողջ, չկրցաւ դիմանալ հիւանդութեան այս երկրորդ հարուածին:
Առաջին հարուածը պատահած էր Դրոյի մահուան օրերուն: Իր մտերիմ ու ամենասիրելի ընկերոջ մահը խորապէս ընկճած էր զինք: Այդ օրերուն փոխադրուեցաւ հիւանդանոց, տեւական ու հոգածու դարմանումի տակ: Ատեն մը մնաց նաեւ Հելուան, կազդուրուելու համար:
Երբ վերադարձաւ, քիչ մը նիհարած, բայց նոյն կորովի Վահանն էր, միշտ աշխատանքի վրայ, գրեթէ անբաժան իր գրասեղանէն: Օրուան մէջ կ'աշխատէր 16 ժամ, թերեւս աւելի: Յոգնիլ չէր գիտեր: Հանգիստ չունէր: Վերջին օրերուն նաեւ քուն չունէր: Կը պատահէր, որ գիշերներ լուսցնէր, առանց իսկ վայրկեան մը աչք գոցելու:
Կրնանք անվարան ըսել, թէ իր մահը հետեւանք էր գերյոգնութեան, յարատեւ ու չարաչար աշխատանքի: Հանրային եւ ազգային հոգեր աւելի ծանրացուցին իր վիճակը, գրեթէ սպառեցին իր ջիղերը: Սակայն չէր գանգատեր. անտրտունջ կը տանէր ամէն աշխատանք ու հոգ: Դառնութեան ու դժգոհութեան բառ չէր լսուեր իր բերնէն: Չէր իսկ մտածեր հանգիստ ընելու կամ ամարանոց երթալու մասին:
Չարաչար ու հեւասպառ աշխատանքի զոհ... այս եզրակացութեան կը յանգինք հիմա, բայց հիմա՛ միայն, երբ ամէն ինչ վերջացած է արդէն, երբ այլեւս դադրած է բաբախելէ մեծ սիրտը մեր անփոխարինելի ընկերոջ, որ լուռ կը մխար իր ժողովուրդի ցաւով ու տառապանքով:
Ծնած էր Ղարաբաղ՝ Շուշի, 1886ին: Ուսումը ստացած էր ծննդավայրի թեմական դպրոցին, ապա նաեւ ռուսական Ռէալական վարժ.ին եւ Փեթերսպուրկի համալսարանին մէջ:
Շատ բան չենք գիտեր իր կեանքի մասին, որովհետեւ չէր սիրեր խօսիլ իր անձին եւ ամէն բանի մասին, որ կապ ունէր իր անձնական կեանքին հետ:
Կ'ապրէր ո՛չ թէ անձնական, այլ անանձնական, հանրային կեանքով: Չունէր փառասիրութիւններ. հետամուտ չէր դիրքի, տիտղոսի կամ բարձր պաշտօններու: Կը գոհանար իր ունեցածով եւ իրեն տրուածով:
Իր անձին համար չէր ապրեր, կ'ապրէր իր ժողովուրդին համար եւ իր ժողովուրդով:
Դրոյի մահը սկզիբը եղաւ իր շիջումին: Դեռ մոռցած չէր նաեւ սուգը Համոյին, Նիկոլին, Ռուբէնին եւ Շանթին: Մասնաւորաբար Մարտ 8էն ասդին բեկուած բան մը կար իր մէջ. կ'ապրէր «իբրեւ պարտականութիւն»:
«Ուղղակի սարսափելի է,– կ'ըսէր մեզի, երբ Դրոյի մահուան լուրը ստացաւ,– բու դարձած նստել եմ՝ բոլոր ընկերներիս թաղելու համար. սակայն երբե՛ք, երբե՛ք չգիտէի, թէ այս թաղումն էլ ես պիտի կատարեմ»:
Հիմա այլեւս ուրախ ըլլալու է իր հոգին, որ գնաց միացաւ իր շատ սիրած ընկերներուն:
Մեր անմոռանալի ընկերոջ մահուան կսկիծը ընդարմացուցած է մեզ այս պահուս: Այս անդարմանելի, որքան անսպասելի կորուստին առջեւ՝ մեր հոգիները ընկճուած, մեր սիրտերը բեկուած են:
Մեր ցաւերը «խօսուն» են:
Այսօր Դաշնակցութեան դրօշը կէս պարզուած է:
Կը խոնարհինք այս դրօշին առջեւ:
Կը խոնարհինք իր յիշատակին առջեւ:
Կ'ուխտենք հաւատարիմ ըլլալ այն մեծ սկզբունքներուն, բարոյական այն անեղծ ըմբռնումներուն, Ազգային այն անքակտելի Ուխտին, որոնց աւանդապահը եղաւ մեր անմոռանալի՜, անմոռանալի՜ ընկերը եւ զորս հիմա մեզի ձգած է իբրեւ սրբազան ժառանգութիւն:
Ափսո՜ս քեզի, ափսո՜ս նաեւ մեզի, սիրելի Վահան Նաւասարդեան:
Դուն, որ լաւապէս կը հասկնայիր «լռութեան լեզուն», երբ ողջ էիր, ապահովաբար աւելի լաւ կը հասկնաս, երբ ողջ չես այլեւս:
Ափսո՜ս, հազար ափսոս...
«Յուսաբեր», 1956 Յունիս 25
