Ամէն թիւրիմացութիւն կանխելու համար խմբագրութիւնս անհրաժեշտ կը սեպէ յայտնելու, թէ «Հայրենիք» ամսագրին մէջ լոյս տեսնող բոլոր այն յօդուածներն ու ուսումնասիրութիւնները, որոնք կը շօշափեն հիմնական հարցեր Հ. Յ. Դաշնակցութեան ծրագրէն,– կը վերլուծեն, կը քննադատեն, կը ժխտեն կամ կը լրացնեն անոր այս կամ այն կէտերը, կը հրատարակուին հեղինակներու անձնական պատասխանատուութեամբ:
Մտքերու գոյութիւն ունեցող շփոթը պարզելու, ինչպէս նաեւ անցեալի, թերեւս անխուսափելի սխալները շտկելու համար՝ խմբագրութիւնս անհրաժեշտ կը նկատէ ամսագրի այս էջերուն մէջ արտայայտուելու ազատութեան տալ բոլոր անոնց, որոնք կու գան վերագնահատութեան իրենց խօսքով նպաստելու այդ ծանր աշխատանքին: Խմբ.
Ա. Չեղեալ համարել կուսակցութեան նուազագոյն ծրագրի Ռուսահայաստանի եւ Տաճկահայաստանի վերաբերեալ քաղաքական պահանջները:
Բ. Ամբողջական ծրագրի վերաքննութիւնը յետաձգել յաջորդ Ընդհանուր Ժողովին («Ծրագիրօ, 1900 թ., Ժընեւ, էջ 17):
Այս մէկ հատիկ որոշումով 9-րդ Ընդհանուր Ժողովը կատարած է պատմական մի մեծ գործ եւ փոխանցած մի չափազանց դժուարին պարտականութիւն մեր կուսակցութեան 10-րդ Ընդհանուր Ժողովին:
Պատմական է 9-րդ Ընդհանուր Ժողովին կատարած գործն այն պարզ պատճառով, որ առաջին անգամ, երկարամեայ պայքարներից յետոյ մեր կուսակցութեան էր վիճակւում ամբողջացած յայտարարել մեր մասնատած հայրենիքին եւ անկախ՝ նրա նրա քաղաքական գոյութիւնը:
Համաշխարհային պատերազմն ու համառուսական յեղափոխութիւնն այնպիսի անցքեր էին, որոնք պէտք է անդրադառնային մարդկային ամբողջ պատմութեան, ողջ մարդկութեան ճակատագրի վրայ: Նրանք իրենց դրոշմը պէտք է դնէին առաւել եւս հասարակական ուսմունքների, յատկապէս քաղաքական կուսակցութեանց եւ մասնաւորապէս վերջիններից հաւատոյ հանգանակը կազմող ծրագիրների վրայ:
Այս այսպէս պիտի լինէր մասնաւորաբար մեզ հետաքրքրող հարցերի նկատմամբ հետեւեալ երկու հիմնական պատճառներով:
Ա) Պատերազմի (Համաշխարհային) եւ Բ) Յեղափոխութեան (համառուսական) ընթացքում եւ յատկապէս սրանցից իւրաքանչիւրի սկզբնական շրջանում թւում էր բնական եւ անառարկելի, որ, նախ՝ առաջին դէպքում, այն է՝ պատերազմի շնորհիւ ու նրա ծաւալման հետեւանքով պիտի խորտակուի կապիտալիստական ողջ տնտեսակարգը գրեթէ բովանդակ արեւմուտքում, իսկ ապա երկրորդի, ասել է՝ համառուսական յեղափոխոխութեան հետ մէկտեղ ինքնին աշխատաւոր մարդկութեան երազած հասարակարգի սկիզբը պիտի դրուի:
Թւում էր, թէ այսպէս պիտի լինի այն պարզ պատճառով, որ սոցիալիստական կուսակցութիւններն իրենց տասնեակ տարիների գիտական վերլուծութիւններով ու պրպտումներով, իրենց պատմա-փիլիսոփայական աշխարհայեցողութեամբ եւ, վերջապէս, իրենց իսկ ծրագրների մաքսիմալ (առաւելագոյն) բաժնի մէջ հիմնաւորած տեսութեամբ նախասած էին արդէն, որ կապիտալիստական տնտեսակարգն իր ներքին զարգացման օրէնքների շնորհիւ՝ թէեւ ցնցումներով – պարբերական ու կարճատեւ, սակայն անխուսափելիօրէն եւ առանց դադարի՝ դէպքից-դէպք ու փաստից-փաստ՝ պիտի աճի ու ծաւալուի: Մէկ կողմից՝ աւելի ու աւելի պիի կենտրոնացնէ կապիտալը, միշտ աւելի ու աւելի փոքրաթիւ կապիտալիստների ձեռքում, իսկ միւսկ կողմից՝ զուգընթացաբար ու միաժամանակ, զանգուածային պրոլետարացման, ձեռնարկների խոշորացման եւ աշխատանքի բաժանման հետեւանքով, պիտի կենտրոնացնէ, բազմացնէ, համախմբէ, ու կազմակերպէ այդ նոյն կապիտալի արտադրութեան շրջանակի մէջ մարդկութեան միւս հատուածը՝ բովանդակ աշխատաւորութիւնը: Այլ խօսքերով՝ վճռական ու վախճանական պիտի դարձնէ այն հակադրութիւնը, որ ստեղծւում է կապիտալիստական տնտեսաձեւից բխող արտադրական ուժերի եւ արտադրական պայմանների միջեւ, կատարելութեան ու ծայրայեղութեան հասցնելով աշխատանքի բարիքների անհատական իւրացումը փքորաթիւ կեղեքիչների կողմից, եւ խորացնելով – տեքնիկօրէն եւ մասսաների գիտակցութեան մէջ- աշխատանքի համայնական սկզբունքներն ու ձեւերը:
Թւում էր, թէ համաշխարհային պատերազմը ոչ այլ ինչ է, եթէ ոչ զարգացման շրջանը բոլորած կապիտալի վերջին պոռթկումը, գերարտադրութեան ակամայ խելայեղ ցնցումը, որը ճակատագրական պիտի լինէր տիրող բուրժուական կարգերի համար եւ նրանց փլատակների վրայ պէտք է կառուցուէր աշխատաւոր մարդու երազած հասարակարգը:
Պարզ է ինքնին, որ նաեւ Հ. Յ. Դաշնակցութեան ծրագիրը համապատասխան փոփոխութիւնների պիտի ենթարկուէր, եթէ կանխատեսած պարտութիւնը կապիտալի եւ նախասած յաղթանակը սոցիալիզմի իրականութիւն դառնային, ինչպէս պարզ է եւ այն, որ հակառակ պարագային սոցիալիստական կուսակցութիւններն ու դրանց թւում ե՛ւ Դաշնակցութիւնը դարձեալ պէտք է հիմնական վերաքննութեան դնէին իրենց ամբողջական ծրագիրը, հարկաւ տարբեր ուղղութեամբ:
Դէպքերի թողած ընդհանուր տպաւորութիւնն այն է, որ կապիտալը շատ հեռու է իր գրաւած դիրքերը զիջելուց, ինչպէս եւ սոցիալիզմը իր հերթին հեռու է իր գրաւած դիրքերը պահելուց:
Այսքանը բաւական էր սակայն, որ ոչ միայն ժողովրդական լայն զանգուածների, այլեւ ոչ քչաթիւ սոցիալիստ քաղաքական ղեկավար գործիչների կողմից մի անվերապահ գնահատանք տրուի կապիտալին՝ նրա կատարած դերի համար համաժողովրդական տնտեսութեան վերաշինութեան գործում, ինչպէս եւ ակնբախ յայտարարուի այդ նոյն ասպարէզում սոցիալիզմի կատարած ու կատարելիք կործանարար դերը:
Այսպէս դատելու համար կայքին բոլոր դիւրութիւնները:
Այն, ինչ գոյութիւն ունէր մինչեւ պատերազմը, եւ այն, ինչ եղաւ պատերազմից յետոյ գրեթէ բովանդակ արեւմուտքում եւ յատկապէս աշխարհի մէկ վեցերորդ կազմող սոցիալիստական Ռուսաստանում, բոլոր հնարաւորութիւններն էին տալիս երեւոյթների խորքերը չթափանցող մտքին հեշտութեամբ եզրակացնելու, որ մարդկութիւնն իրօք մինչ պատերազմը եղած բարիքների համար պարտ էր կապիտալիզմին, ինչպէս իր ապրած չարիքների համար խոշորագոյն չափով պարտական էր սոցիալիստական ուսմունքին:
Իսկ կարեւորն ու դժուարինը նման եզրակացութեան գալն է արդէն: Այդ եզրակացութիւնից յետոյ համապատասխան խօսքեր գտնելն ու քայլեր առնելը պիտի դառնային չափազանց դիւրին:
Մէկը, օրինակ, պարկեշտօրէն պիտի առարկէր սոցիալիստական կուսակցութեան նուազագոյն ծրագիրը յարմարցնել կապիտալի պահանջներին. մէկ ուրիշը՝ դնել այն՝ ոչ-սոցիալիստական հիմերի վրայ. երրորդը՝ վերացնել բնաւ մէջտեղից նուազագոն ծրագիրը եւ փոխարինել այն օրուայ քաղաքականութիւնը գծող ինչ որ պլատֆորմորմով եւ այսպէս մինչեւ վերջ, մինչեւ հարցի տրամաբանական վախճանը, մինչեւ սոցիալիզմի բացարձակ ժխտումը:
Եւ այս առաջարկները պէտք է արուէին, ի հարկէ, իրատեսութեան եւ բանականուլեան յարգի տուրքը տալու պարկեշտ ցանկութեամբ, այն հիմնաւորմամբ, որ այդպէս արւում է փաստից յետոյ եւ ոչ փաստից առաջ, կապիտալիզմի իրական յաղթանակի եւ սոցիալիզմի փաստական պարտութեան հետեւանքով եւ միայն այդ պատճառով:
Սակայն այդպէ՞ս է իրօք:
Ի հարկէ, ոչ, եւ ահա թէ ինչու:
Որեւէ հասարակական ուսմունքի պարտութեան մասին խօսք կարող է լինել այն ժամանակ միայն, երբ այդ ուսմունքի սխալ ու մտածածին լինելն անառարկելի գիտական տուեալներով ապացուցուած է կամ տեսական աշխարհում եւ կամ իրական կեանքի մէջ գործնականօրէն հաստատուած է նրա սնանկ լինելը: Ճիշտ նոյն ձեւով կարող է խօսք լինել նաեւ այս կամ այն դաւանանքի յաղթանակի մասին: Կամ փաստական յաղթանակը պիտի գայ նուիրագործելու տուեալ դաւանանքի ճշմարիտ լինելը եւ կամ տեսականօրէն, զուտ թէօրիայի աշխարհում գիտական հիմերի վրայ կառուցուած եւ գիտականօրէն ճշդուած թեզերը պիտի գան անխոցելի դարձնելու նրա գրաւած դիրքերն ու գծած ուղիները:
Կիրառելի՞ է արդեօք այս եզրակացութիւններից մէկն ու մէկը սոցիալիզմի՝ իբրեւ պարտուած եւ կապիտալիզմի իբրեւ յաղթանակած վարդապետութեան նկատմամբ:
Վերջին տարիների համաշխարհային բոլոր դէպքերից յետոյ վստահ ու համարձակ կարո՞ղ ենք պնդել, որ եկել է ժամը ծունկի չոքելու կապիտալիստական հասրակարգի առջեւ եւ սոցիալիստական վարդապետութեան իրագործումը մարդկային կանխատեսութեան սահմաններից դուրս գտնուող բաղձանք նկատելու:
Ճի՞շտ է արդեօք, որ կապիտալի եւ աշխատանքի ահեղ բաղխման մէջ յաղթանակողը իրապէս կապիտալը եղաւ, իսկ չարաչար պարտուողը՝ աշխատանքը:
Անտարակուսելի է, որ վաղաժամ յուսախաբութեանց գլխաւոր պատճառներից մէկը սոցիալիստական ուսմունքի թերի եւ անկատար լուսաբանութեան եւ հիմնաւորման մէջ պէտք է որոնել:
Սոցիալիզմը, ինչպէս ընդունուած է նկատել, մինչեւ պատերազմն ու մինչեւ ռուսական յեղափոխութիւնը զարգացման երկու գլխաւոր փուլ էր անցել.– սկզբնականը՝ ուտոպտական եւ ապա վերջինը՝ գիտական:
Այս երկու փուլերն իրարից տարբերող ու տուեալ դէպքում մեզ հետաքրքրող յատկանշական կողմերից մէկն ու կարեւորն էլ այն էր, որ ուտիպստները, սոցիալիստական ուսմունքը մարդկային ըմբռնումների տեսակէտից լաւագոյն նկատելով նրա ընդունելութիւնն ու գործադրութիւնը համարում էին շատ մօտ օրերի գործ, եւ այդ իսկ պատճառով անհրաժեշտ էին դատում բոլոր մանրամասնութիւններով եւ ամենայն բծախնդրութեամբ տալ լրիւ պատկերը այն հասարակարգի, որ պիտի կառուցուէր մարդկանց բարի կամքով: Այդ նոյն ժամանակ գիտական, ասել է՝ մարքսիստական դպրոցի տեսաբանները բացարձակապէս ապարդիւն եւ աւելորդ աշխատանք էին համարում այդ մանրամասնութիւնների մասին խօսելը: Նրանք յայտարաորւմ էին, որ կապիտալիստական տնտեսութեան հիմը կազմող արտադրական ուժերն այն միջուկն են, որ, զարգանալով եւ ուռճանալով, պիտի պատռեն՝ բաշխման, իւրացմանեւ անհատական սեփականութեան բուրժուական թաղանթը եւ այդպիսով իրենց իսկ ծոցում նախապատրաստեն սոցիալիստական իրաւակարգը: Այդ պատճառով, պնդում էին նրանք, պարապ գործ է անգամ հեռաւոր եւ ընդհանուր նկարագիրը տալու երազած կարգերի, այլ միայն բաւական է սոցիալիզմն իբրեւ դաւանանք ընդունիլ, լծակցիլ բանուոր դասակարգի պայքարին, թողնելով, որ սոցիալիստական հասարակարգի բովանդակ պատկերը ճշդուի այդ նոյն հասարակարգի վերջնական յաղթանակից յետոյ միայն:
Ճիշտ այս վերջին իմաստով էլ կազմուած էին, տարաբախտաբար, անխտիր բոլոր ընկերվարական կուսակցութիւնների ծրագիրները եւ յակտապէս այս վերջինների, այսպէս կոչուած, մաքսիմալ, այսինքն՝ առաւելագոյն մասը:
Այս մասի մէջ այն միտքն էր հիմնաւորուած, թէ ինչու եւ ինչպէս սոցիալիզմը պիտի յաղթանակի եւ ոչ այն, թէ յաղթանակելուց յետոյ իրապէս ինչ եւ ինչպէս պիտի լինի սոցիալիստական հասարակարգը:
Կային այնտեղ բոլոր անհրաժեշտ վերլուծութիւնները, լաւատես ընդհանրացումներն ու նախատեսութիւններն ի վնաս կապիտալիստական ահսարակարգի եւ ի նպաստ սոցիալիստական տնտեսաձեւի, մի խօսքով՝ ծրագրի այս մասը ամբողջովին նուիրուած էր սոցիալիզմի շարժման ընթացքին, իսկ նրա կայուն վիճակի մասին գրեթէ եւ ոչ մի խօսք:
Այսպիսով բանուոր դասակարգն պիտի ընդգրկէր ընկերվարական վարդապետութիւնը առաւելապէս այն պատճառով, որ վերջ ի վերջոյ ընկերվարութեան յաղթանակը ապահով էր: Կարեւոր, անհրաժեշտ եւ էական էր համարւում այն ճանապարհը, որ անխուսափելիօրէն տանում էր մինչեւ յաղթանակ եւ ոչ այն, ոսկսւում էր յաղթանակից յետոյ: Այս մասին խօսելը համարւումէր գրեթէ աւելորդ:
Բնական է, որ այս նոյն ձեւով էլ սոցիալիզմը տեղ ունի գտած նաեւ Հ. Յ. Դաշնակցութեան ծրագիրների (1892 թ. անդրանիկ ծրագիր, 1904 թ. կովկասեան նախագիծ եւ 1907 թ. նոր ծրագիր) մէջ:
Կար ժամանակ,– ասուած է 1892-ի Հ. Յ. Դաշնակցութեան անդրանիկ ծրագրի ներածական բաժնում,– երբ մարդկութեան բոլոր ցաւերը բուժելու, տիրող անհաւասարութիւնը ջնջելու, եղբայրութիւն, ազատութիւն ու հաւասարութիւնը հաստատելու համար մարդկութեան րէֆօրմատօրներն (բարենորոգիչները) երեւան էին գալիս այս կամ այն վարդապետութիւնով, իրենց որոշ «հաւատոյ հանգանակով»: Համոզուած իրենց վարդապետութեան արդարութեան մէջ, ոգեւորուած վեհ զգացումներով, պատրաստ կրել ամէն տեսակ զարկանքներ, զոհել իսկ կեանքն իրենց գաղափարները մարմնացնելու համար, այդ րէֆօրմատօրները նայում էին ամբողջ մարդկութեան վրայ այնպէս, ինչպէս իրենց վրայ: Նրանք հաւատացած էին, որ համայն մարդկային հասարակութիւնը կարող է ունենալ նոյն զգացումները, նոյն ձգտումը, նոյն պատրաստակամութիւնը, ինչ որ իրենք ունին, որ իրենց վարդապետութիւնը կարող է իրականանալ հէնց վաղը,– հարկաւոր է միայն քարոզել, հասկացնել նրա արդարութիւնը եւ օրինակներ ցոյց տալ («Հ. Յ. Դ. Ծրագիր», Վիեննա, 1894 թ., էջ 2):
Այսպէս որակելով ուտոպիստ սոցիալիստներին, ծրագրի հեղինակներն անմիջապէս ընկերվարութեան մասին ունեցած իրենց ըմբռնումն են լալիս.
«Անցան դարեր, մէկ վարդապետութիւն փոխարինեց միւսին, շատ րեֆորմատօրներ զոհուեցին, բայց եւ այնպէս մենք տեսնում ենք, որ մարդկութեան մի մասը, որի համոզուիլն իսկապէս անհրաժեշտ է, որովհետեւ դրա ձեռքին է գտնւում անարդարութեան բանալին, դեռ եւս չի համոզուել, չի ուզում համոզուել եւ ոչ մի կերպ էլի չի համոզուիլ, քանի դեռ այդ իրեն ձեռնտու չէ»:
«Միեւնոյն ժամանակ պատմութեան դառն ու դաժան դասերն ակներեւ կերպով ցոյց տւին, որ մարդկութեան տանջուած մասին հասկանալը, համոզուիլը, մինչեւ իսկ ցանկութիւնը բարեփոխել իր դառն վիճակը, դեռ եւս բաւական չեն յաղթանակը տանելու, որ անհրաժեշտ է ձեռք բերել, բացի այդ, եւ իրական*) ոյժ: Բայց որովհետեւ այդ իրական ոյժը յանկարծակի չի ստեղծւում, որովհետեւ նա արդիւնք է գոյութիւն**) ունեցող պայմանների եւ փոփոխւում է այդ պայմանների փոփոխման համեմատ, ուստի պարզ է, որ ոչ մի հասարակական կազմակերպութիւն, որքան էլ նա իդէալական լինի, մի անգամից անկարելի է իրականացնել, որ այդ իդէալական կազմակերպութեան կարելի է հասնել միմիայն գոյութիւն***) ունեցող պայմանները բարեփոխելով» (նոյն, էջ 3-4): |*) **) ***) Ընդգծումները ծրագրինն են. Վ. Ն.|
Այս նոյն մտքերը հետեւեալ արտայայտութիւնն են գտած կովկասեան «Նախագծի» մէջ:
Խօսելով կապիտալիստական հասարակարգի ծոցում ստեղծուած անարդարութեանց մասին, մեզ հետաքրքրող հարցերին «Նախագծի» հեղինակները հետեւեալ տողերն են նուիրում:
«Սկսուեց մի նոր տեսակի քաղաքացիական շարժում,- սօցիալական շարժում: Նա անդրադարձաւ ժամանակի մտածող գլուխների մէջ: Ասպարէզ եկան ազնիւ, մարդասէր դէմքեր, որոնք փորձեցն դարմանել հասարակական վտանգաւոր կացութիւնը, կոչ անելով – ապարդիւն, ի հարկէ– հարուստ, ազդեցիկ անհատների մարդասիրական զգացումներին: Սօցիալական խնդրի*) խաղաղ, անպայքար լուծումն էր առաջարկւում,– անհնարին բան: Սօցիալիզմը իր ուտօպիական**) շրջանի մէջն էր: |*) **) Ընդգծումները «Նախագծինն» են. Վ. Ն.|
«Այնուհետեւ մին միւսի ետեւից երեւան եկան տնտեսագէտներր ու սօցիօլօգներ, որոնք լցուած ատելութեամբ դէպի տնտեսական անարդար կարգերը, յետ մղեցին խաղաղ ճանապարհը եւ ջատագովեցին կռուի սկզբունքը, որով միմիայն կարելի էր լուծել կապիտալի ու աշխատանքի դարաւոր հակառակութեան վիթխարի հարցը: Նրանք յարձակուեցին հասարակութեան հիմերի վրայ, դատապարտեցին մասնաւոր սեփականութեան հաստատութիւնը, մահացու հարուած տուին կապիտալիստական տնտեսութեան սիստեմին: Նրանք ցոյց տուին, թէ ինչպէս կապիտալիզմը իր պատմական առաքելութիւնը յաջողութեամբ կատարելով՝ այժմ իր կատարեալ սնանկութիւնն է յայտարարում. նա արգելք է լինում քաղաքակրթուած հասարակութիւնների նօրմալ, բնականոն առաջադիմութեանը, նա ստրկացնում է ամբողջ դասակարգեր, այլասեռում է ամբողջ սերունդներ, նետելով նրանց թշուառութեան գիրկը» («Նախագիծ», Ժընեւ 1906, էջ 7-8):
8-րդ Ընդհանուր Ժողովից ընդունուած ծրագրի մէջ այս հարցերի մասին ոչինչ կայ ասուած: Իր ընդհանուր տեսութեան մէջ, խօսելով մարդկութեան անցած պատմութեան բոլոր շրջանների – ստրկութեան, ճորտատիրութեան, միջնադարեան արուեստներու ու առեւտրի, ապա բուրժուազական կարգերի մասին, ծրագիրը, այնուամենայնիւ, աւելորդ է համարում գէթ երկու խօսք նուիրել այն փուլերին, որ անցել է սոցիալիզմը: Մինչդեռ սոցիալիզմի լուսաբանութեան ու հիմնաւորման գրեթէ նոր ծրագրի ամբողջ տեսութիւնն է յատկացուած,– մի բան, որ, դժբախտաբար, բացակայում է թէ՛ անդրանիկ ծրագրի եւ թէ՛ «նախագծի» մէջ:
Այսպիսով, մինչեւ իսկ այն չափով, ինչ չափով մեր յարուցած ահրցերի մասին խօսուած է ծրագրերից երկուսի մէջ, անգամ այդ սահմաններում խնդրի ամէնից էական մասը թողնւած է անպատասխան գոյութիւն ունեցող ծրագրի կողմից:
Պիտի ընդունել, որ այս բացն արդիւնք էր ոչ թէ խնդրին անտեղեակ լինելուն, այլ, մեր համեստ կարծիքով, այն աբցայայտ անկարեւորութեան, որ ծրագրերի հեղինակները տալիս էին սոցալիզմին, իբրեւ անգործնական ու անկիրառելի մէկ վարդապետութիւն:
Մօտաւորապէս ճիշտ նման մէկ խոստովանութիւն կայ մեր անդրանիկ ծրագրի մէջ:
«... Մենք մեր ժողովրդին չենք նկարագրում այժմ—ասուած է նրա ներածական բաժնում,– այս կամ այն իդէալական հասարակական կազմակերպութիւնն իր բոլոր մանրամասնութիւններով» (Ծրագիր, 1894, էջ 4):
Պարզ չէ՞: Մէկ կողմից՝ յորջորջում են, որ բազմութիւններն ընդգրկեն տուեալ իդէալական հասարակական դւանանքը,– խռսքը, ի հարկէ, սոցիալիզմի մասին է. իսկ միւս կողմից՝ հրաժարում են տալու այդ դաւանանքից բղխող իդէալական հասարակական կազմակերպութեան պատկերը:
Ընկերվարական հոսանքները սոցիալիզմի յաղթանակից յետոյ սկսուելիք ուղին գտնում էին յստակ ու որոշ, ուստի եւ նրա մասին խօսելը համարում էին աւելորդ եւ անիմաստ: Բնականաբար ճիշտ նոյն ըմբռնումն էր Հ. Յ. Դաշնակցութեան մէջ:
Սակայն ռուսական հոկտեմբերեան յեղափոխութիւնն եկաւ հաստատելու, թէ որպիսի ծանր ու դառնաղէտ սայթաքումների աղբիւր պիտի հանդիսանար այսքան անհող լաւատեսութիւնը:
Այն, ինչ թւում էր այնքան պարզ, դիւրին ու հասարակ՝ դարձաւ անյաղթահարելի դժւոարութեանց ու պարտութիւնների զօրաւոր պատճառ:
Մէկ հասարակ դեկրետով ու մէկ ժամուայ մէջ աշխարհի մէկ վեցերորդ կամզող հսկայածաւալ Ռուսաստան վերացուած յայտարարուեցին բուրժուական կարգերը եւ նրանց տեղը հաստատուեցին սոցիալիստական կարգեր: Սակայն փաստօրէն այդ փոփոխութիւնները միայն թղթի վրայ մնացին, իսկ իրականութեան մէջ ստեղծուեց մի աննախընթաց քաոս:
Հիւանդ երկրի պետական սնարի մօտ նստել էին՝ ռուս կարմի գիւղացին, կարմիր բանուորն ու կարմիր զինուորը, որոնք մինչ այդ անկարող էին պապենական ու աւանդական սովորութիւններով իսկ իրենց համեստ խրճիթը կառավարել, իսկ այսօր ադամական տգիտութեամբ նոր ու արդար հիմունքներով պիտի կառավարէին տիեզերքի մէկ խոշոր մասը: Պիտի կառավարէին, չիմանալով, թէ ե՞րբ եւ ի՞նչպիսի պայմանների մէջ է լինում աշխատանքն արդիւնաւոր ու շինարար. ե՞րբ եւ ո՞ր տնտեսութիւնները կարելի է տանել համայնօրէն եւ ի՞նչ սահմանների մէջ. ի՞նչպէս կարելի է արտադրողին սպառողից զատել եւ բաշխման ու արտադրութեան բարդ կնճիռները ներդաշնակել:
Քննադատների մէջ ամէնից զօրաւոր քննադատն ինքը կեանքն է: Եւ նա էր ամէնից առաջ, որ եկաւ անառարկելիօրէն ապացուցանելու, թէ ո՜րքան մեծ է եղել գործուած սխալը եւ ո՜րքան աղէտաւոր:
Մենք այն համոզումն ունինք, թէ գիտական սոցիալիզմի ներկայացուցիչները եթէ կուրօրէն համակուած չլինէին մարքսեան առարկայապաշտութեամբ ու ճակատագրապաշտութեամբ. եթէ նրանք աղանդաւորի մոլեռանդութեամբ չշարունակէին ասել ու կրկել Կարլ Մարքսի այն յայտնի դարձուածքը, թէ «բանուոր դասակարգը իդէալներ չէ, որ պիտի իրագործի, այլ նա միայն պէտք է ազատագրի նոր հասարակութեան տարրերը, որոնք արդէն զարգացել են մեռնող բուրժուազական հասարակութեան ծոցում». կրկնում ենք, եթէ այն ճշմարիտ տեսակէտը լինէր, որ այդ տարրերի ազատագրման հէնց երրկրորդ օրն իսկ իդէալները, որ բանուոր դասակարգը պէտք է իրագործի՝ ապա պարզ չէ՞ միթէ, որ շատ աղէտաւոր փորձեր չէին կատարուի, իսկ կատարուածներից շատերը չէին լինի այնքան ճակատագրական:
Սակայն գիտական սոցիալիզմի հետեւորդներն արհամարհեցին ուտոպիստ սոցիալիստների պրպտումները. իրենք իրենց հերթին հրաժարուեցին գէթ ուրուագծերը տալու նոր հասարակութեան. պատրաստեցին ու մղեցին աշխատաւոր բազմութիւնները դէպի աննախընթաց փլուզմներ եւ աւերակների վրայ իդէալներ կառուցանելու պարտականութիւնը բարձեցին համատարած խաւարի ու տգիտութեան վզին:
Եւ արդիւնքն եղաւ այն, ինչ այսօր մենք ունինք:
Բայց չէ՞ որ այս ամէնի մէջ մեղքը սոցիալիստներինն է եւ ոչ երբեք – սոցիալիզմինը:
Մի՞թէ սոսկ այն պատճառով, որ հասուն եւ ճշմարիտ հաւատացեալներ քիչ կան, կարելի է եզրափակել, որ չկայ նաեւ հաւատացեալի ճշմարիտ ուսմունքը: Պէտք է գիտնալ խնդիրները մէկ մէկից տարբերել, որովհետեւ որոնումների այս ձեւն է միայն, որ ի վիճակի է նպատակի ուղիները ճշմարտօրէն լուսաւորելու:
Անցինք սակայն մեր երկրորդ դիտողութեան:
Եթէ անառարկելի է, որ մեր օրերի սոցիալիստական մեծ նախափորձերի յաճախ անյաղթահարելի դժուարութիւնները նկատելի չափով արդիւնք էին սոցիալիզմի չափազանց առարկայական, չափազանց միակողմանի եւ տեսական բնոյթին, այսինքն՝ մի թերութեան, որ բղխում էր ուղղափառ մարքսիզմի ընդգրկած լաւատես գիտական ուղղութիւնից, ապա երկրորդ մեղքն ամենահեռաւոր առնչութիւնն անգամ չունէր սոցիալիզմի հետ, հակառակ էր այս վերջինին եւ դէմ նրա թէ՛ ընդհանուր ոգուն եւ թէ կոնկրետ եզրակացութիւններին:
Ըստ գիտական սոցիալիզմի տեսութեան, տիրող կարգերն իրենց սոցիալական ձեւը պիտի փոխէին այնտեղ եւ այն ժամանկ, երբ եւ որտեղ կապիտալիստական հասարակարգի շնչերակները հանդիսացող արդիւնաբերական ոյժերը հասնէին իրենց զարգացման վախճանին եւ այդպիսով՝ գրեթէ անարիւն եւ անաղմուկ նաեւ վերնաշէնքի մէջ նուիրագործէին այն, ինչ արդէն տեղի է ունեցել երեւոյթների տեղատուութեան տնտեսական հիմքում:
Ըստ նոյն տեսութեան, արդիւնաբերական ոյժերն այնպիսի փարթամութեան ու հասունութեան հասած պէտք է լինէին, որ սոցիալիստական յեղաշրջման յաջորդ օրն իսկ, իշխանութեան գլուխն անցած բանուորութիւնն այլեւս այդ նոյն ոյժերի յետագայ զարգացման հոգերով տարուելու պէտքը չպիտի ունենար, այլ պիտի զբաղուէր առաւելապէս բաշխման եւ ոչ արտադրութեան, սպառողների եւ ոչ արդիւնաբերողների հարցերով:
Պիտի լինէր այսպէս, սակայն եղաւ բոլորովին հակառակը:
Սոցիալիստական մեծ նախափորձը տեղի ունեցաւ մի երկրում, ուր կապիտալիստական տնտեսութիւնը դեռ նոր էր ապրում իր զարթօնքի շրջանը. ուր գիւղացիական նախնական տնտեսութիւնն իշխում ու գունաւորում էր երկրի գրեթէ ողջ սոցիալական կառուցուածքը. ուր արդիւնաբերական ուժերի ամբողջ շէնքը փխրուն էր ու վտիտ. ուր թոյլ էր, տգէտ ու անկազմակերպ աշխատաւորական հոծ զանգուածը. ուր կային սովալլուկ ու գազազած ամբոխներ, բայց չկար երկարատեւ պայքարի ճանապարհին տիրացած յաղթ բանուորական բանակ. ուր, մի խօսով, կար ամէն ինչ, բայց չկային այն նախապայմանները, որ սոցիալիստական հասարակարգի ստեղծման համար անհրաժեշտ էին: Բայց չի՞ որ այս ամէնը վերստին սոցիալիստների յանցանքն էր եւ ոչ-սոցիալիզմինը:
Ինչո՞ւ եւ ինչպէ՞ս կարելի է մէկ որեւէ չստուգուած փաստի հետեւանքի հիման վրայ դատել այդ փատի մասին, իբրեւ բացարձակ ճշմարտութեան եւ իրողութեան:
Մի՞թէ լոկ այն հանգամանքը, որ հոկտեմբերեան յեղաշրջման հեղինակներն իրենց պատմական ակտին սոցիալիստական անունն են տալիս, պատճառ պիտի դառնայ, որ նաեւ մենք այդ նոյն ակտի ոչ միայն նոյն անունը տանք առանց խնդիրների եւ երեւոյթների խորքերը պրպտելու, այլեւ նրանից համապատասխան եզրակացութիւններ հանենք:
Ինչպէ՞ս կարելի է այն փաստից, որ մէկ վիթխարի փորձ սոցիալիստական հռչակուեց ու վիժեց, բայց որը, սակայն, ոչ միայն այդպիսին չէր, այլ եւ դէմ էր գիտական սոցիալիզմի ամբողջ էութեան եւ որ պարզապէս սոցիալիստական վիժուածք էր տգիտութեան, յետադիմութեան ու չքաւորութեան. եզրակացնել, թէ փորձն իսկական էր, արդիւնքը՝ ողեբրգական, ուստի սխալական էին նաեւ փորձի առարկայական հիմունքները:
Եւ այդ այն ժամանակ, երբ կապիտալի եւ աշխատանքի վճռական բաղխումը բնաւ չէ եղած, բայց երբ իրոք մարդկութիւնը մտել է եւ մտնում է նոր հասարկարգը նախապատրաստող ալեկոծութեանց, տեղատւութիւնների ու յեղաշրջումների իրական փուլի մէջ:
Անհրաժեշտ է պատճառը վերացնել, ասել է՝ սոցիալիզմը մեր ծրագրի մաքսիմալ բաժնից տեղափոխել նրա ամենամաքսիմալ եւ հեռաւոր անկիւնը, իբրեւ այլեւս չմտահոգող եւ անտեսանելի օրերի իդէալ, իսկ սոցիալիզմից բղխող նուազագոյն ծրագիրը հասցնել իր նուազագոյն չափերին եւ դարձնել այն՝ օրուայ քաղաքականութեան, պարզ պլատֆորմայի խնդիր:
Այս, սակայն, ի միջի այլոց: Տեսնենք այժմ, թէ սոցիալիստական վարդապետութեան առանցքը կազմող այս հիմնական միտքը ինչ տեղ ունի գրաւած մեր կուսակցութեան ծրագիրների մէջ:
«Եւ որքան աւելի է նա (այսինքն՝ դրամը. Վ. Ն.) զարգանում, – կարդում ենք 1892 թուի ծրագրի ներածական բաժնում – այնքան աւելի զօրեղ է դառնում նրա յեղաշրջիչ ոյժը, այնքան աւելի է աչքի ընկնում տնտեսական անհաւասարութիւնը, այնքան աւելի խոր անդունդ է բացւում հարուստների եւ աղքատների միջեւ, ինչպէս մենք այդ տեսնում ենք տնտեսապէս աւելի զարգացած երկրներում: Այնտեղ այդ անհաւասարութիւնը հասնում է իր գագաթնակէտին. ազգաբնակութիւնը որոշ կերպով բաժանուած է երկու դասակարգի՝ փոքրաթիւ, բայց երկրի հարստութեան տէր բուրժուազիայի եւ բազմաթիւ, օրուայ հացի կարօտ պրօլետարիայի («բանուոր դասարգ», Ծրագիր էջ 13):
Ու մի քիչ վարը, խօսելվո Հ. Յ. Դ. Ունենալիք գործունէութեան մասին, ծրագիրն իր ներածական բաժինն աւարտում է այսպէս.
«Մենք գործ կը դնենք ամէն միջոց ........ որպէսզի աւելի պատրաստ գտնուինք անցնելու այն հասարակական կազմակերպութեանը, որն այսօր-էգուց կը հաստատուի տնտեսապէս աւելի զարգացած (ընդգծումը մերն է. Վ. Ն.) երկրներում պրոլետարիայի յեղափոխութեամբ»:
Եւ միայն այսքանը: Ծրագիրն «այսօր-էգուց պրօլետարիայի յեղափոխութեամբ» հաստատուելիք նոր հասարակարգի աւետիքն է տալիս եւ յանակրծ իր էջերի վրայ խօսում կապիտալիզմի այն շրջանի մասին, ուր կապիտալը պարզ «դրամ» է կոչւում, իսկ նրա տէրը՝ «փողատէր-վաշխառու»: Հասկացողութիւնների շփոթը պարզ է ինքնին:
«Բուն արդիւնագործող – դրամատիրութիւնը, – շարունակում է ծրագիրը,– մեզանում դեռ այնքան չնչին եւ այնքան սաղմային դրութեան մէջ է, որ նրա մասին խօսելն անգամ աւելորդ է» (ib, էջ 11):
Լոկ այս ձեւական պատճառաբանութեամբ հարցը, տարաբախտաբար, տեղ չէ գտած ծրագրի մէջ: Իսկ «Նախագիծ»ը, որ եաւ Հ. Յ. Դաշնակցութեան յատկապպէս սոցիաիստական գործունէութիւնը նուիրագործելու Հայաստանի կովկասեան սահմաններում, այս տեսակէտից ունի շատ աւելի անմխիթար վիճակ: Մեզ հետաքրքրող հարցի պատասխանը նրա էջերից դժուար է քաղել: Գոհացուցիչ է անշուշտ այս կէտի պարզաբանութիւնն ու հիմնաւորումը վերջին ծրագրի մէջ, թէեւ նաեւ այստեղ խնդիրն իր ամբողջութեամբ չէ գրուած, հետեւաբար չէ տրուած նաեւ լրիւ պատասխանը:
Շատ ճիշտ կերպով մեր այսօրուայ ծրագիրն իր ընդհանուր տեսութեան վերջում յայտարարում է, որ «Պատմութեան առարկայական եւ ենթակայական ստեղծագործող ուժերու դաշնադրութեան մէջն է գրաւականը այն անտարակուսելի յաղթանակին, զոր պիտի տանի աշխատաւոր մարդկութիւնը թէ բնութեան կոյր ուժերուն եւ թէ հասարակութեան մէջ դարերով թագաւորող ստրկութեան եւ անարդարութեան դէմ»:
Սակայն այս սոսկ յայտարարութիւն է միայն: Անհրաժեշտ է, որ ծրագրի մէջ հանգամանօրէն պարզուած լինին, համաձայն գիտութեան նորագոյն տուեալների, այն առարկայական եւ ենթակայական ուժերն ու պայմանները, որոնք հնարաւոր պիտի դարձնեն սոցիալիստական հասարակարգի ստեղծումը մէկ որեւէ երկրում:
Այս իմաստով ցիրուցան մտքեր կան միայն ընդհանուր տեսութեան բոլոր երեսների վրայ, որ պէտք է ամբողջացուին, հիմնաւորուին եւ իրենց պատուաւոր տեղն ունենան տեսական շէնքի կառուցման մէջ:
ՍՈՑԻԱԼԻՍՏԱԿԱՆ ուսմունքի պակասաւոր կողմերից մէկն էլ կապիտալիստական տնտեսութեան զարգացման ոչ ճիշտ ուրուագծումն էր, ի հարկէ, մի չափով միայն: Ճիշտ այնպէս, ինչպէս սոցիալիզմն է ունեցել իր զարգացման երկու փուլերը՝ ուտոպիական եւ գիտական, ճիշտ նոյն ձեւով էլ կապիտալիզմն է գծել իր անցած ճանապարհի երկու որոշակի ուղիները,– սկզբնականը՝ «պարզ» կամ «դասական» կապիտալիզմն իր բացարձակ «արդիւնաբերական անարխիայով» եւ ապա՝ այն շրջանը, երբ զատ-զատ տնտեսութիւնները հազար ու մի կապերով օղակուել եւ իբրեւ մի վիթխարի ամբողջութիւն են հանդէս եկել: Եւ, եթէ նախնական շրջանի համար բնորոշը բաժան տնտեսութիւնների գրեթէ մէկուսացած գոյթիւնն էր իր բոլոր աղէտաւոր հետեւանքներով հէնց իրեն՝ կապիտալիստական տնտեսութեան տեսակէտով, երկրորդի յատկանշական գիծը՝ այդ միաւորների ամփոփումն ու մերձեցումն էր մի հսկայական ամբողջութեան մէջ իր բոլոր փրկարար հետեւանքներով ու նորէն փրկարար հէնց իրեն՝ նոյն տնտեսութեան տեսակէտով:
Համաշխարհային պատերազմը ցնցեց նաեւ կապիտալիզմի բնականոն ընթացքը: Եւ այդ ընդհանուր փլուզումի մէջ կապիտալը կենսունակութեան այնպիսի ոյժեր յայտնաբերեց, որոնք մինչ այդ անծանօթ էին սոցիալիստ տեսաբաններին:
Բուրժուական կարգերի կազմաւորման նախօրէին, ինչպէս ընդունուած է քաղաքա-տնտեսութեան մէջ, վաշխառուական եւ առեւտրական կապիտալները տիրական դիրք ունէին գրաւած եւ այդ իսկ պատճառով ուսումնասիրուած ու նախագծուած էին սոցիալիստ տեսաբանների կողմից նրանց զարգացման բոլոր արտայայտութիւնները: Կապիտալիզմի փարթամութեան շրջանին իշխողն հանդիսացաւ սակայն արդիւնաբերական կապիտալը, որով ճշտուեցին նաեւ նրա դերն ու դիրքը ժողովրդական տնտեսութեան համայնացման հանդէպ: Բայց մութ մնաց սոցիալիզմի տեսական աշխարհի համար այն մեծ դերը, որ կապիտալիստական տնտեսութեան վերջալոյսին եւ սոցիալիստական կարգերի հաստատման նախօրէին վիճակուած էր այսպէս կոչուած ֆինանսական կապիտալին:
Եւ ինչպէս մօտ 20-25 տարի առաջ, կապիտալի վիթխարի տնտեսական ձեռնարկների ծննդի ու ծաղկման օրերին, յուսախաբութեանց մի ամբողջ յորձանք եկաւ ու պատնէշեց սոցիալիզմի գիտականութեան առջեւ եւ տարակուսանքների մատնեց կապիտալիզմի պարտութեան ու կործանման մասին վերջինիս տուած նախավճիռը, ճիշտ նոյն ձեւով էլ 1910 թւին, երբ լոյս տեսայ Ռուդոլֆ Հիլֆերդինգի «ֆինանսական կապիտալը», որն իրաւամբ Մարքսի «կապիտալ»-ի չորրորդ հատորի անունը վաստակեց, սկսուեց մի նոր իրարանցում, որից անխուսափելիօրէն բղխող վերագնահատումներն ու եզրակացութիւնները տակաւին իրենց քննական շրջանն են ապրում:
Այսօր արդէն աւելի հրամայօրէն, քան երբէք եւ երբէք ոչ այնքան յստակ որքան այսօր, պահանջ է դրուած ճշտորոշելու կապիտալիզմի նորագոյն շրջանի էութւինն ու ֆինանսական կապիտալի բացառիկ դերը: Կապիտալը յանձինս Ազգերի Լիգայի, պետական նոր խմբաւորումների, գաղութային նոր ու ազատախոհ քաղաքականութեան, մանր ժողովրդների անկախութեան սկզբունքի համեմատաբար լայն կիրառման, կոնցեսիաների նորագոյն ձեւերի, երբ ահռելի դրամատիրական միութիւնների հանդէպ կապիտալը բացարձակապէս անզէն է դառնում եւայլն եւայլն՝ ճկունութեան եւ չյայտնաբերած ուժերի թարմ ապացոյցներ է տալիս, որոնք անպայմանօրէն պէտք է ամրացնեն եւ երկարաձգեն նրա գոյութիւնը:
Այս ասել է, որ ըստ այնմ էլ նաեւ մենք պիտի ճշտենք մեր դիրքը դէպի տիրող տնտեսակարգը:
Սակայն կապիտալի կենսունակութեան նոր արտայայտութիւնները բնաւ ապացոյց չեն այն բանի, որ սոցիալիզմը դաւանանքն է միայն նրանց, որոնք գիտեն ուղեղով ապրիլ երկնքում, առանց ոտքերով իրականութեան մէջ լինելու:
Բոլորովին հակառակը: Եթէ այս ամէնը որեւէ բան ապացուցում է,– իսկ նա ապացուցում է շատ բան,– ապա այդ այն է, որ իրօք դէպքից-դէպք վճռական է դառնում աշխատանքի եւ կապիտալի բաղխումը, եւ վերջինիս յայտնաբերած նոր կճունութիւնները ոչ այլ ինչ են, եթէ ոչ ինքնապաշտպանութեան ժամանակաւոր պատշէներ աշխատանքի թէեւ դանդաղ, բայց անառարկելիօրէն յաղթական ընթացքի առջեւ:
Իսկ այս ամէնից կարեւորն է մեզ համար մեր դիրքը դէպի տիրող կարգերը ճշտելու տեսակէտից:
Ցաւով պէտք է արձանագրենք, որ յատկապէս հարցի այս մասը թէ մեր անդրանիկ ծրագրի, թէ նախագծի ու թէ V-րդ Ընդհանուր Ժողովից վաւերացուած դաւանագրի մէջ այնքան է խեղճ իր խմբագրութեամբ, աղքատ՝ իր բովանդակութեան տեսակէտից եւ հնացած ու մաշուած՝ իր հիմնաւորումով, որ զարմանալ միայն պէտք է, թէ ի՜նչպէս այս ձեւով տեղ է գտել կուսակցութեան դաւանագրի տեսական հատուածի մէջ եւ այն էլ... 1907 թւին:
Անդրանիկ ծրագիրն, ինչպէս ասացինք, մի այլ կապակցութեան մէջ խօսում է բացառապէս «դրամիօ եւ նրա ներկայացուցիչ «փողատէր վաշխառուի» մասին: Կապիտալի մասին ժամանակակից իմաստով – եւ ոչ մի խօսք:
«Նախագծի» մէջ հետեւեալ ձեւակերպումը կայ.
«Կապիտալը, դրամագլուխը միշտ աւելի եւ աւելի աճում է – մանաւանդ քաղաքային, արդիւնագործական աշխարհում – համեմատաբար փոքրաթիւ արտօնեալների ձեռքում, որոնք յենուելով իրենց ծագման, նիւթական ուժի եւ պետութեան գործօն հովանաւորութեան վրայ՝ ձգտում են յաւերժացնել իրենց դիրքը, իբրեւ իշխող ու կեղեքող դասակարգի:
«Կապիտալիստական ադիւնագործութիւնը, մեծ զարկ տալով քաղաքակրթութեան ընդհանուր յառաջդիմութեան, միեւնոյն ժամանակ իր ստուերային կողմերով – արդիւնաբերութեան անկանոնութեամբ, պարբերական ճգնաժամերով, անաշխատութեան մշտական երեւոյթով, բանուորական ուժերի հրէշային շահագործումով եւայլն եւայլն – այդ բոլոր բացասական յատկութիւններով անդրադառնում է աշխատաւոր դասի նիւթական եւ ֆիզիքական մտաւոր ու բարոյական կացութեան վրայ: Արդիւնագործութեան կեանքի առաջխաղացութեան հետ շեշտւում է ամէն տեղ, քաղաքների ու գիւղերի մէջ, աշխատաւոր դասի քայքայումն ու շուառութիւնը: Եւ այդպիսով ստեղծւում է վիճակների մի ցայտուն հակապատկեր, մի կողմից՝ մասսային քաղց ու մերկութիւն, միւս կողմից՝ առասպելական հարստութիւններ, պերճանք ու վայելքներ: Այսպէս է ներկայումս քաղաքակիրթ աշխարհի ընդհանուր պատկերը» «Նախ. Էջ 7):
Սակայն, ինչպէս գիտէք, բնաւ այսպէս չէր անգամ «Նախագծի» մշակման օրերին ոչ աշխարհի եւ ոչ էլ, առաւել եւս, կապիտալի ընդհանուր պատկերը:
Պարզ է, որ խօսքը կապիտալի այն դերի մասին է, որ նա ունեցել է կապիտալիստական կարգերի ծագման շրջանին,– մի բան, որ նկատելիօրէն տարբեր էր ծաղկման մրջանում նրա կատարած դերից:
Գրեթէ նոյն կերպով հարցը ձեւակերպւած է նաեւ մեր այսօրուայ ծրագրի մէջ, բացառութեամբ մի կտորի, որ արժէ այստեղ յիշատակել:
«Ռազմապաշտութեան (militarisme) կանգուն, մշտական զօրաբանակներու միջոցով,– ասուած է այդ ծրագրի տեսութեան մէջ,– ան կ'ապահովէ ներսը իր տիրապետութիւնը, իսկ դուրսը՝ կը գրաւէ շուկաներ, իր ապրանքները տարածելու համար: Շատ անգամ արհեստական կերպով ան ուժ կուտայ ռազմապաշտութեան՝ ազատ դրամագլուխներու գործածութեան նոր ասպարէզներ բանալու նպատակով: Շահագոեծլով ազգային, կրօնական ու պետական գաղափարները, ան միեւնոյն ատեն կը կանգնի միջազգային հողի վրայ եւ կը շահագործէ նաեւ միջազգային յարաբերութիւնները» (Ծրագիր, էջ 5):
Զգում էք անշուշտ, որ նոր շունչ է փչում այս տողերից, սակայն նկատեցիք նաեւ, թէ ո՜րքան թերի ու անմշակ են այս մտքերը եւ, ըստ երեւոյթին, պատահական ձեւով միայն տեղ տած տեսութեան մէջ:
Այսպիսով, նորագոյն տուեալները հիմք պիտի ծառայեն, որպէսզի այս կարեւորագոյն հարցը հիմնական վերաքննութեան դրուի եւ նրան պատուաւոր տեղը յատկացուի մեր ծրագրի մէջ:
Սակայն նոր յուսախաբութեանց տեղիք չտալու համար այս աշխատանքը պէտք է կատարուի խնամքով ու խստապահանջութեամբ, որովհետեւ մի չափով այս հարցի այս կամ այն ըմբռնումից է կախուած մօտաւոր ճշտորոշումն այն կարեւորագոյն խնդրի, թէ ե՞րբ եւ ի՞նչպիսի պայմաններում իրականութիւն կարող է դառնալ սոցիալիստական հասարակարգը:
* * *
Իրենց ներքին իմաստով բաւականին նշանակալից են եւ այն շարժումները, որ կատարւում են մեր օրերին եւ գունաւորում մեր նորագոյն պատմութիւնը:
Այդ շարժումներն ունին գերազանցօրէն սոցիալական բնոյթ ու պարունակութիւն եւ մենք վստահ կարող ենք պնդել, որ մարդկային պատմութեան եւ ոչ մէկ շրջան այս տեսակէտից հեռաւոր նմանութիւնն իսկ ունի այն օրերի հետ, որ ապրում ենք մենք:
Մէկ կարեւոր յիշեցում անհրաժեշտ է այստեղ անել:
Սոցիալական շարժումները, ինչպէս ճշտօրէն նկատուած է շատերի կողմից, տարբերւում են քաղաքական շարժումներից առաւելապէս նրանով, որ առաջիններն իբրեւ գերագոյն նպատակ ունին իշխանութեան փոխանցումը մէկ դասակարգից միւսին, այն ինչ երկրորդ կարգի շարժումների նպատակն է՝ այդ նոյն իշխանութեան փոխանցումը մէկ քաղաքական հոսանքից մէկ ուրիշ քաքաղական հոսանքի:
Այս հոսանքները կարող են լինել, ինչպէս եւ լինում են յաճախ, իբրեւ ծնունդ միեւնոյն դասակարգի, կոչուած այդ նոյն դասակարգի շահերը պաշտպանելու իրենց գիտցած ճանապարհներով ու եղանակներով,– մի հանգամանք սակայն, որ կարող է ամենադոյզն չափով չանդրադառնալ, ինչպէս եւ չի անդրադառնում յաճախ, նրանց միմիեանց դէմ վարած պայքարի սրտութեան վրայ: Այն ինչ երկրորդ կարգի ասել է՝ սոցիալական շարժումների ժամանակ անհրաժեշտօրէն եւ անպայմանօրէն պայքարն ընթանում է տարբեր դասակարգերի շահերը պաշտպանող տրամագծօրէն տարբեր քաղաքական հոսանքների միջեւ:
Եւ փաստ է այսօր, որ նորագոյն պատմութեան եւ յատկապէս վերջին տարիների շարժումները մտած են արդէն ճիշտ նոյն ստոցիալական հունի մէջ:
Աւելորդ է, ի հարկէ, ասել, որ այս իմաստով եւ ոչ մէկ տող կայ մեր ծրագրերից եւ ոչ մէկի մէջ, ինչպէս նաեւ աւելորդ էպնդել, որ, ի հարկէ, այդ թերին պէքտք է լրացուի եւ ըստ արժանւոյն գնահատուի այն մեծ ու նշանակլից շարժումը, որ առանձինն թափ է ստացել յատկապէս համաշխարհային պատերազմից եւ մասնաւորաբար համառուսական յեղափոխութիւնից յետյո:
Պէտք է խոստովանել, որ առաջին հայեացքից թւում է փոքր այն յաղթանակը, որ տարել ու տանում է աշխատաւոր մարդկութիւնը տիրող դասակարգի հանդէպ:
Թւում է փոքր, որովհետեւ երէկ էր, որ ցնորամիտների մի ամբողջ բանակ հաւատացեալների մոլեռանդութեամբ խոստումներ տուաւ մի քանի օրուայ ընթացքում ու մի շարք դեկրետներով յաւիտենական երջանկութիւն ու խաղաղութիւն բերել տառապող մարդկութեան:
*
* *
Սակայն այս այսպէս լինելու համար օր առաջ անհրաժեշտ է մի շարք ուրիշ սրբագրութիւնենր եւս մտցնել սոցիալիստական վարդապետութեան մէջ:
Այս սրբագրութիւններից առաջինն ու ամենակարեւորն այն է, որ սոցիալիզմը, եթէ իրօք պիտի գայ ու նոր աշխարհի հիմքերը կառուցի՝ ապա անխուսափելիօրէն նա պիտի կրի ոչ միայն ինդուստրիէլ՝ ճարտարարուեստական, այլ եւ արդար՝ հողային բնոյթ: Նա պիտի լինի բովանդակ աշխատաւորութեան վարդապետութիւնը եւ ոչ՝ նրա միայն այն մասի, որ կենտրոնացած է քաղաքներում եւ արդիւնաբերական կենտրոններում: Կամ, ընդհակառակը, նա չպէտք է լինի նաեւ այս վերջինի քաղաքական դաւանանքը:
Աշխատաւորութեան մէկ չնչին տոկոսը՝ բանուորութիւնը՝ երբեք ի վիճակի չպիտի լինի իր կամքը պարտադրելու ահռելի բազմութիւններին:
Կայ մինչեւ իսկ աւելին: Սոցիալիզմը երբեք չպիտի լինի յաղթական, իսկ նրա յաղթանակը չի կարող լինել տեւական, եթէ նա իր կողմը չունենայ համակրանքը ոչ միայն աշխատաւոր խաւերի, այլեւ տուեալ երկրամասի ժողովրդի խոշորագոյն հատուածի:
Սոցիալիստական վարդապետութիւնը, ճիշտ է, դասակարգային դաւանանքն է այսօր, սակայն սոցիալիստական հասարկարգը դասակարգային լինել երբեք չի կարող: Նրա յաղթանակի մէջ շահագրգռուած պէտք է լինի մարդկութեան բացարձակ մեծամասնութիւնը. նա բացայայտ առաւելութիւններ պիտի ունենայ տիրող կարգերի հանդէպ բոլորի համար՝ բացառութեամբ շնչին փոքրամասնութիւնների: Նա պիտի լինի առաւելապէս արտադրութեան սոցիալիզմ եւ ոչ՝ բաշխման: Պարզ՝ սոցիալիստական տնտեսաձեւի պատճառով է, որ մարդկութիւնը բարօր կեանք պիտի ունենայ, ապա ուրեմն՝ այդ տնտեսաձեւն էլ պիտի լինի կարող, հարուստ ու փարթամ մեծամասնութեան համար ու մեծամասնութեան աչքում եւ միայն այսպիսով է որ նա պիտի շահի բազմութիւնների գործօն համակրանքը:
Բնական է, որ այս բազմութիւններն առաջին հերթին պիտի պոկուին ու փարին սոցիալիստական ուսմունքին բովանդակ աշխատաւորութեան եւ ոչ միայն բանուորութեան բանակից, յետագային նաեւ ուրիշ խաւերից նոր բազմութիւններ շահելու պայմանով:
Մեր այս դիտողութիւնները վերաբերում են առաւելապէս ուղղափառ մարքսիզմին յարող սոցիալիստական կուսակցութիւններին, որոնց համար մինչեւ անգամ վերջին տարիների աղէտալի փորձերը խրատական լինելու համար կարծես քիչ էին:
Այս մեծ թերութիւնից մեր կուսակցութիւնը, բարեբախտաբար, զերծ է եղել իր հիմնադրման օրից սկսած, սակայն այս չի նշանակում, որ նաեւ այս հարցում թերութիւն բնաւ նա չունի:
Մեր անդրանիկ ծրագիրն ագրարային (հողային) սոցիալիզմի հասկացողութիւնն իսկ չունի եւ, եթէ «Դրօշակ»-ի 1893 ուի N 5 եւ 1894 թւի 6 եւ 7 N N-ների մէջ զետեղուած չլինէր Հնչակեան կուսակցութեան դէմ ուղղած «Այբ ու Բեն» խորագիրն ունեցող պափազանց հետաքրքրական եւ արժէքաւոր յօդուածաշարքը, ուր ուժգնօրէն պաշտպանւում է ագրարային սոցիալիզմի գաղափարը, ապա մենք իրաւունք պիտի ունենայինք ենթադրելու, որ ծրագրի հեղինակներն ընդհանրապէս այդ հարցի մասին ոչինչ գիտէին: Սակայն այդ ենթադրութիւնն, ինչպէս ասացինք, հերքւում է գրեթէ ծրագրի հրատարակման մէկտեղ լոյս տեսած յօդուածաշարքի գոյութեամբ եւ այսպիսով մութ է մնում այն հիմնական պատճառը, որ հարկադրել է հարցը ծրագրի էջերից տեղափոխել պաշտօնական օրգանի էջերը:
Մէկ հատիկ արժէքաւոր դարձուածք կայ միայն, որից կարելի է հետեւցնել, թէ ինչ տեսակէտ ու վերաբերում է ունեցել ծրագիրը դէպի գիւղն ու գիւղացին:
Այպէս, խօսելով «տնտեսական չարիքի» մասին եւ յայտարարելով, որ «տնտեսապէս կեղեքող դասի դէմ էլ պէտք է կռուեն այժմ», ծրագրի հեղինակներն աւելացնում են.
«Մենք գործ կը դնենք ամէն միջոց պահպանելու գոյութիւն ունեցող համայնական սկզբունքները...» («Ծրագիր», էջ 13):
Պարզ է, որ խօսքը հողի ու հողագործի մասին է, որովհետեւ հայ իրականութեան մէջ, եթէ ընդհանրապէս համայնական «սկզբունքներ» կային, ապա նրանք կային հայ գիւղում միայն:
Անտարակոյս արժէքաւոր միտք, բայց, տարաբախտաբար, պատահական ձեւով ասուած եւ այն էլ՝ չափազանց ժլատ ու անմակ:
Աւելի գոհացուցիչ ձեւակերպումն ունի այս հարցը կուսակցութեան նախագծի մէջ:
«Գիւղական աշխարհում» Դաշնակցութիւնը դիմում է իր պրօպականդով ազգաբնակութեան այն խաւերին,– ասուած է «Նախագծում»,– որոնք իրենց տնտեսական դրութեամբ մատչելի են կազմակերպութեան դաւանած գաղափարներին: Կռիւ կղելով կալուածատէրերի եւ վաշխառուների դէմ, նա պիտի կազմակերպէ իր դրօշակի տակ հողազուրկ եւ սակաւահող գիւղացիներին, պիտի ձգտէ ըստ կարելւոյն բարձրացնել նրանց նիւթական ու հոգեկան վիճակը եւ մերկացնելով մասնաւոր տնտեսութեան բոլոր աննպաստ, բացասական կողմերը, պիտի աշխատէ ժողովրդականացնել համայնական տնտեսութեան ձեւերը, պատուաստել գիւղական կեանքին արդիւնաբերական ու սպառող ընկերակցութիւնների արգասաւոր սկզբունքը, որը ճանապարհ է հարթում դէպի ապագայ մեծ համայնական, սոցիալիստական կազմակերպութիւնը»: (Նախ. էջ, 12):
Ասուած է, ինչպէս նկատեցիք, շատ բան, ակայն չէ ասուած ամէնից կարեւոր խօսքը: «Նախագծիօ իսկ խոստովանութեամբ իր թուած միջոցները միայն «հարթում» են ճանապարհը դէպի սոցիալիզմը, սակայն թէ ո՞րն է այդ ճանապարհը հարթւելուց յետոյ՝ այս հարցի պատասխանը, տարաբախտաբար, մնում է անյայտ: Այլ խօսքով՝ լռութեան է մատնւում հողային սոցիալիզմի էութիւնն ու այն էական տարբերութիւնը, որ նրան բաժանում է ճարտարարուեստական սոցիալիզմից:
Ներկայ ծրագրի մէջ այս կէտը, թէեւ նորէն պակասաւոր, բայց, թերեւս, ամենէն յաջող ձեւակերպուած հարցերից մէկը պիտի համարել: «Գիւղական աշխարհին մէջ բնաշրջումը,– կարդում ենք ընդհանուր տեսութեան մէջ,– տարբեր բնոյթ ունի: Հոն հողի կեդրոնացում կարելի չէ: Սակայն դրամապետութեան ժխտական ներգործութիւնը հոն ալ կ'արտայայտուի գիւղացիական այն տարրերու ճակատագրին վրայ, որոնք կ'ապրին իրենց սեփական աշխատանքի արդիւնքով, ըլլան անոնք գիւղական ընչազուրկ աշխատաւորներ՝ կամ իրենց կտոր մը հողին վրայ աշխատող գիւղացիներ:
Մինչդեռ ճարտարարուեստական խշարհին մէջ բանուորութիւնը ուղղակի անմիջական կերպով կը շահագործուի դրամատէրներու կողմէ, գիւղին մէջ ապրանքներու փոխանակութեան շրջանին տեղի ունեցող անուղղակի շահագործումէն զատ, մենք կը տեսնենք նաեւ ուղղակի շահագործում հողատէրերու եւ գիւղական դրամատէրերու կողմէ կապալի, օրավարձի եւ փոխառութեան ձեւով:
Այս ամէնուն շնորհիւ դասակարգային հակամարտութիւն առաջ կուգայ նաեւ գիւղին մէջ, ուր մէկ կողմը կանգնած է ձրիակեր – շահագործողներու դասակարգը՝ հողատէրն ու բուրժուան, իսկ միւս կողմը՝ իր քրտինքով ապրող աշխատաւոր գիւղացիութիւնը:
Սրելով այդ երկու դասակարգային յարաբերութիւնները, դրամատիրական կարգերը անուղղակի կը ծանրանան ուրեմն անեւ աշխատաւոր գիւղացիութեան լայն խաւերուն վրայ,– ծանրակշիռ հանգամանք մանաւանդ այն երկրներուն մէջ, ուր գիւղացիութիւնը կը կազմէ ազգաբնակութեան գերակշիռ տարրը:
Այդպիսով ոչ միայն ընչազուրկ աշխատաւորութիւնը, այլ եւ աշխատաւոր գիւղացիութիւնը երթալով անհաշտելի ներհակութեան մը մէջ կը դրուին տիրող բուրժուա-դրամապետական կարգերուն դէմ:
Երկու աշխարհներու մէջ տարբեր բնոյթ ունի նաեւ դրամապետութեան շինարար դերը: Ճարտարարուեստի աշխարհին մէջ դրամատիրութիւնը՝ համայնացնելով աշխատանքը, տալով բոլոր գործառնութիւնները վարձու աշխատաւորներուն ձեռքը, հեռացնելով դրամատէրերը արդիւնագործութեան մէջ գործօն մասնակցութենէ, նպաստելով ընչազուրկներու ինքնաճանաչութեան աճման ու կազմակերպման՝ ատով իսկ կը նախապատրաստէ ապագայ ընկերվար հասարակութեան նիւթական ու հոգեբանական խարիսխները եւ կը հարթէ անոր իրագործումի ճամբան:
Այդպէսով ճարտարարուեստական շրջանին մէջ, աշխատանքը համայնացած ըլլալով արդէն, ընկերվարութեան իրագործումը կը պահանջէ միայն արդիւնագործութեան միջոցներուն համայնացումը, մինչդեռ գիւղական աշխարհին մէջ, ուր չի նկատուիր հողերու կեդրոնացում՝ ընկերվարութեան իրագործումին համար անհրաժեշտ է համայնացնել թէ՛ արդիւնաբերութեան միջոցները – հող, մեքենաներ եւայլն – եւ թէ՛ աշխատանքը գործակցական (cooperative) ձեռնարկներու միջոցով» (Ծրագիր, էջ 7-9):]
Այսպիսով, ինչպէս տեսնում էք, բաւականին արժէքաւոր մտքեր կան մեր բերած հատուածի մէջ, սակայն նրանք եւս թերի են եւ, որ ամենագլխաւորն է, հիմնական գաղափարները պահանջուած ձեւով չեն զարգացրուած ու արտայայտուած:
Մեր ապագայ ծրագրի մէջ շատ աւելի յստակ, քան եղել է մինչեւ այսօր՝ պարզուած պիտի լինին հետեւեալ հիմնական մտքերը:
Նախ այն, որ այսօրուայ հողային տնտեսաձեւն իր ուրոյն, ուղղակի եւ անմիջական ճանապարհներով պիտի անցնի սոցիալիստական ձեւերին՝ առանց անհրաժեշտօրէն կապիտալիստական, ինչպէս ընդունուած է ասել, «ամքրարանից» անցնելու եւ ապա երկրորդ՝ ճշտուած պիտի լինեն այդ ճանապարհների էութիւնն ու բնոթը, ասել է՝ հանգամանօրէն պէտք է ցոյց տրոեւն կօօպերացման, աստիճանական համայնացման եւ աշխատաւորական տնտեսութիւնների ստեղծման բոլոր ձեւերը:
Երկրորդ սրբագրութիւնը վերաբերւում է մանր ժողովրդների ազատութեան, ասել է՝ նաեւ մեր քաղաքական պահանջի արժէքաւորման՝ սոցիալիստական վարդապետութեան ներքին իմաստի տեսակէտից:
XX-րդ դարն արդարօրէն եւ առաւելապէս պիտի լինի մանր ժողովրդնեիր քաղաքական ազատագրման դար: Այդ նշանաբանի տակ պիտի ընթանայ մեր նորագոյն պատմութիւնն ու թերեւս այս տեսակէտից ժամանակակից սոցիալական տեղատուութիւնները քաղաքականի հանդէպ ունենան ստորադաս, երկրորդական նշանակութիւն:
Ապացոյց՝ այն ամէնը, ինչ որ կատարւում է մեր աչքերի առջեւ:
Եթէ կայ որեւէ իրական, ակնբախ ու անժխտելի փաստ, իբրեւ հետեւանք ժողովրդների ու պետութիւնների մեծ ու ահռելի բաղխումների, ապա այդ այն է, որ նման ամէն մէկ բաղխման հետեւանքով տիեզերքի աշխարհագրական քարտէզն անխուսափելիօրէն դառնում է շատ աւելի բազմերանգ, քան եղել է մինչ այդ:
Միայն այս վերջին մէկ-երկու տասնամեակի ընթացքում մի շարք ժողովրդներ, որոնք դարերով քաղաքական ստորադաս վիճակ ունէին, փլատակների տակից ոտքի ելան եւ կառուցեցին իրենց սեփական հարազատ ազգային քաղաքական շէնքերը:
Բաղխումները եղան նոր ժողովրդներ ստրկական ցանցի մէջ առնելու նպատակով, սակայն նրանք վերջացան՝ արդէն ստրկացածներին ազատութիւն բերելով:
Ներքին իմաստը այս նշանակալից փաստի այն է, որ մարդկութիւնը խաղաղ ապրելու համար կամ բովանդակ տիեզերքը միայն մէկի սեփականութիւնը պէտք է դարձնի եւ կամ բոլորն իրենց սեփական տեղը պէտք է ունենան արեւի տակ:
Պատմութիւնն ընթանում է այս վերջին ճանապարհով: Այս ասել է, որ նաեւ սոցիալիզմը՝ մարդկութեան բացարձակ մեծամասնութեան՝ աշխատաւոր դասակարգի դաւանանքը՝ մանր ժողովրդների ազատութեան պահանջն իբրեւ իր սեփական պահանջը պէտք է ունենայ:
Ազգերի քաղաքական ազատութեան գաղափարը սոցիալիզմի անբաժան եւ ներքին տարրերից մէկը պէտք է համարուի:
Նա երբեք չի կարող լինել իբրեւ միջոց որեւէ այլ գերագոյն նպատակի հասնելու համար, այլ նա ի՛նքն է այն գերագոյն նպատակը, որի գոյութիւնը պէտք է լինի յարատեւ, իսկ արժէքը – յաւիտենական:
Տարօրինակ եւ անհասկանալի է բոլոր սոցիալիստական կուսակցութիւնների, ասել է՝ նաեւ Հ. Յ. Դաշնակցութեան թերի ըմբռնումն այս հարցի մասին: Այն ժամանակ երբ, օրինակ ազգութեան գաղափարը, իբրեւ մէկ գերագոյն արժէքի արտայայտութիւն, տեղ ունի մեր ծրագրի մաքսիմալ բաժնի մէջ, այդ նոյն ժամանակ այդ գաղափարն իմաստաւորող ու արժէքաւորող քաղաքական պահանջը, իբրեւ սոսկ ժամանակաւոր մի միջոց, զատուած ու տեղափոխուած է նոյն ծրագրի նուազագոյն բաժինը:
« ... Ձգտելով հանդերձ կազմակերպել մէկ, ներդաշնակ, ամբողջական պատմութիւն մը, այսօրուան կլոր-կլոր, բաժան-բաժան ու հակամարտ աշխարհին տեղ,– ասուած է ծրագրի ընդանուր տեսութեան մէջ,– ընկերվարութեան իրագործումը չի պահանջեր արդի ուրոյն ազգայնական միութիւններուն իսպառ ձուլումը, միութիւններ, որոնք իրենց պատմականօրէն ժառանգած բեղմնաւոր մասնայատկութիւններով կարող են միայն ճոխացնել ապագայ ընկերվար մարդկութիւնը» (Ծրագիր, Ժընեւ, 1910, հր.):
Գեղեցիկ: Բայց մի՞թէ «ներդաշնակ» եւ «ամբողջական» պատմութիւն ստեղծելուն արգելքներ է յարուցում ստորադաս ժողովրդների ազատ եւ անկախ ապրելու արդար պահանջը:
Չէ՞ որ ծրագիրն ինքն է յայտարարում, որ ընկերվարութեան իրագործումը ոչ միայն չի պահանջում ազգայնական միութիւնների ձուլումը, այլ, ընդհակառակը, ընդունում է, որ այդ միութիւնները պատմականօրէն իրենց ժառանգած բեղմնաւոր մասնայատկութիւններով կարող պիտի լինին աւելի ճոխացնել ապագայ ընկերվար մարդկութիւնը:
Կա՞յ արդեօք մէկ այլ հնարաւորութիւն՝ կազմակերպելու մէկ, ներդաշնակ եւ ամբողջական պատմութիւն այսօրուայ հակամարտութեանց փոխարէն, չձուլելու ազգայնական միութիւնները եւ անվթար պահելու պատմականօրէն ժառանգած նրանց բեղմնաւոր մասնայատկութիւնները, քան տուեալ ազգութեան քաղաքական անօթի ստեղծումն ու պահպանումն է:
Եթէ կայ, ինչո՞ւ ցոյց չէ տրուած ծրագրի մէջ, իսկ եթէ չկայ, ապա այդ դէպքում ինչո՞ւ եւ ինչպէ՞ս է պատահել, որ ազատ եւ անկախ քաղաքական կեանք ունենալու պահանջն իբրեւ սոցիալիզմի անբաժան մէկ տարր՝ ազգութեան հետ մէկտեղ ու նրա կողքին տեղ չէ գրաւել ծրագրի ընդհանուր տեսութեան մէջ:
Մեր խօսքն անշուշտ քաղաքական ազատութեան սկզբունքի ընդհանուր ձեւակերման մասին է եւ ոչ թէ այդ սկզբունքի այս կամ այն ձեւի կոնկրետ կիրառման: Ճիշտ այնպէս, ինչպէս, օրինակ, նուազագոյն ծրագրի այն պահանջը, թէ դասաւանդութիւնը պէտք է լինի ազգային լեզուով, թէ այդ նոյն լեզուով պէտք է լինի նաեւ դատավարութիւնը եւայլն եւայլն, բնաւ չեն արգիլած, որ ազգութեան գաղափարը, իբրեւ սոցիալիզմի մէկ անբաժան մասը, մնայ ծրագրի մաքսիմալ բաժնի մէջ, ճիշտ նոյն ձեւով էլ պետական այս կամ այն ժամանակաւոր կարգերի ու ձեւերի պահանջը երբեք պատճառ չի կարող հանդիսանալ, որ նաեւ քաղաքական անկախութեան գաղափարը, իբրեւ նոյն սոցիալիզմի օրգանական մէկ ուրոյն մասնիկը, իր յատուկ եւ պատուաւոր տեղը չունենայ նոյն ծրագրի ընդհանուր տեսութեան մէջ:
Գաղափարների այսպիսի շփոթութեան պատճառը մարքսիզմի մէջ պէտք է որոնել:
Ուտոպիական սոցիալիզմը դարձաւ գիտական առաւելապէս մարքսիզմի շնորհիւ, որի ազդեցութիւնը յատկապէս անցեալ դարի յիսնական թուականներից սկսած չափազանց մեծ էր: Իսկ, ինչպէս յայտնի է, ըստ այդ դպրոցի ուսուցած տեսութեան, ազգութիւնն ոչ այլ ինչ է, բայց եթէ արգասիքը տիրող կապիտալիստական տնտեսութեան, սոսկ մէկ պատմական հասկացողութիւն, որ այսօր, շնորհիւ մասնաւոր սեփականութեան տիրապետութեան, շարունակում է ապրիլ, իսկ վաղը՝ համայնավար կարգերի յաղթանակի հետ մէկտեղ, պիտի դադարի գոյութիւն ունենալուց:
Ազգային հարցի այս ձեւի ըմբռնումը մարքսիզմի կողմից չէր կարող իր հետքերը չթողնել նաեւ այն հոսանքների վրայ, որոնք, չյարելով հանդերձ մարքսիզմին, սոցիալիստական էին իրենց հասարակական դաւանանքով: Նրանք հարկադրուած էին յարգանքի որոշ տուրք տալ այդ դպրոցին, ակամայից մի շարք զիջումներ անել, որոշ խօսքեր ասել ոչ լրիււ եւ միանգամայն յստակ՝ հակասոցիալիստական էութեան մէջ այդ դպրոցի կողմի ց չմեղադրուելու համար:
Այսքան հզօր էր մարքսիզմի ազդեցութիւնը սոցիալիստական մտքի բոլոր թեւերի վրայ:
Տարակոյս չունինք, որ նման ահաբեկման հետեւանք է նաեւ Հ. Յ. Դաշնակցութեան ծրագրի մէջ տեղ գտած շեղումը մեր քաղաքական պահանջի նկատմամբ:
Սակայն այսօր, երբ ամրքսիզմի կրած պարտութիւնը յատկապէս այս կէտում ջախջախիչ է ու վերջնական, երբ այլեւս ապրզ է, որ, խորտակուելով, կապիտալիստական կարգերն իրենց հետ ոչ միայն չպիտի տանեն գոյութիւն ունեցող ազգութիւնները, այլ, ընդհակառակը, նրանց աւելի փարթամ ու կենսունակ վիճակի մէջ ժառանգութիւն պիտի թողնեն նոր հասարակարգին, ուստի օր առաջ գործած սխալի արմատական սրբագրումն իբրեւ հրամայական անհրաժեշտութիւն պէտք է նկատել:
Այս նոյն հիմունքներով եւ հայ ժողովրդի քաղաքական անկախութեան գաղափարն, իբրեւ ազգութեան համազօր եւ համարժէք մէկ գաղափար, ծրագրի մինիմալ բաժնից պիտի անցնի նրա մաքսիմալ բաժինը եւ տեղ գրաւի ազգութեան կողքին:
Սոցիալիզմն, իբրեւ հասարակական դաւանանք, մեզ համար ընդունելի դառնալու համար՝ պէտք է լինի ոչ միայն հողային, այլ եւ, եթէ կարելի է այսպէս ասել, անկախական.– ֆեդերալիստական: Անկախական այն իմաստով, որ ամէն մէկ ժողովրդի բացարձակ քաղաքական ազատութիւնը նրա անբաժան տարրերից մէկը պիտի լինի: Իսկ ֆեդերալիստական ճիշտ այն ըմբռնումով, որ բոլոր ժողովուրդները՝ մէկ, ներդաշնակ եւ ամբողջական մարդկութիւն կազմելու համար հանդէս պիտի գան իբրեւ հաւասարարժէք եւ իրաւահաւասար ազատ միութիւններ եւ իրենց ազատ կամքով ու ֆեդերատիւ հիմերի վրայ տեղաւորուին համամարդկային մեծ գերդաստանի մէջ:
Մէկ կարեւոր հասկացողութիւն եւս ծրագիրը պէտք է ճշդէ:
Մինչեւ համառուսական հոկտեմբերեան յեղափոխութիւնն ամէն մէկ սոցիալիստական հոսանքի համար այբուբենական պարզութիւն ունէր այն գաղափարը, թէ սոցիալիզմը դէմ է մասնատիրական սկզբունքի կիրառման արդիւնագործութեան միջոցների նկատմամբ եւ ձգտում է փոխարինել այն համայնատիրական սկզբունքով:
«Ընկերվարական վարդապետութեամբ առաջնորդուելով,– ասուած է նաեւ մեր ծրագրի մէջ,– աշխատաւոր դասակարգերը կը ձգտին վերցնել դրամապետական մասնաւոր սեփականութիւնը եւ անոր հետ կապուած անիշխանական արդիւնագործութեան սիստէմը, հասարակութեան ընդհանուր սեփականութիւն դարձնել աշխատանքի՝ արդիւնագործութեան միջոցները – հողը, հանքերը, գործարանները, հաղորդակցութեան ու փոխանակութեան միջոցները եւն.– բովանդակ տնտեսութիւնը կազմակերպել ու ղեկավարել հաւաքաբար (collectivement)» (Ծրագր, եր 10. ընդգ. մերն են. Վ. Ն.):
Նման ձեւակերպումը թերեւս իր արդարացումն ունենար այն օրերին, երբ տարիներ ու տասնեակ տարիներ առաջ խմբագրւում էին մեր եւ մերինի նման սոցիալիստական ծրագրերը եւ երբ այն հասկացողութիւնն էր տիրապետում, թէ դժուարն իշխանութեան փոխանցումն է բուրժուազիայից աշխատաւոր դասակարգին եւ սոցիալիստական կարգերի ազդարարումը. իսկ այդ կարգերի հաստատումն ու պահպանումը աւելի քան դիւրին է, հեշտ ու հասկանլի:
Այդ էր պատճառը, որ սոցիալիստները իրենց ծրագրերի էջերից այդքան հանգիստ ու ինքնավստահ ազդարարում էին, թէ աշխատաւոր դասակարգերը ձգտում են վերցնել դրամապետական մասնաւոր սեփականութիւնը եւ բովանդակ տնտեսութիւնը կազմակերպել ու ղեկավարել հաւաքաբար:
Սակայն ի՞նչպէս, որպիսի՞ պայմաններում եւ հաւաքական ի՞նչ ձեւերով:
Ո՞ր տնտեսութիւնները աշխատաւոր դասակարգերը պէտք է կազմակերպեն հաւաբար: Առաւել եւս՝ ի՞նչպէս, որպիսի՞ պայմաններում եւ աւաքական ի՞նչ ձեւերով, ո՞ր տնտեսութիւնները նրանք պիտի ղեկավարեն հաւաքականօրէն:
Ծրագիրը այս հարցերը թողնում էր անպատասխան, բացարձակ անորոշութեան ու մթութեան մէջ, գտնելով, որ սոսկ ազդարարութեամբ արդէն ամէն ինչ ասուած եւ բոլոր հարցերը վճռուած են:
Պարզուեց սակայն, որ այդ այդպէս չէ:
Մասնաւորաբար համայնացուող տնտեսութեանց կազմակերպման ու ղեկավարման շրջանում ակներեւ դարձաւ, որ այդ բնաւ այդպէս չէ: Բոլորովին հակառակը երեւուն եկաւ: Պարզուեց, որ տնտեսագիտութեան դասական դպրոցի մէկ կարեւորագոյն սկզբունքը անհատի ազատութիւնն ու ազատ անհատականութիւնը տնտեսութեանց կազմակերպման ու ղեկավարման ասպարէզում իր անբաղդատելի առաւելութիւններն ունի նաեւ համայնավար կարգերում եւ համայնատար տնտեսութեանց հանդէպ, մի հանգամանք, որ յանուն սոցիալիզմի յարատեւ յաղթանակի, ապրելու իրաւունք պիտի տայ այդ սկզբունքին նաեւ սոցիալիստական կարգերի տիրապետութեան ժամանակ:
Դեռ աւելին: Մեզ թւում է, որ ընդհանրապէս իրենց էութեան մէջ որոշ սեղմումների ու սրբագրութիւնների պիտի ենթարկուեն այդ երկու սկզբունքներն էլ՝ թէ մասնատիրականն ու թէ համայնատիրականը եւ նրանք պիտի դադարին բացարձակօրէն հակամարտ հասկացողութիւններ լինելուց:
Սոցիալիստական հասակարգի հաստատման ամար արդիւնաբերական ուժերը հասած պէտք է լինեն զարգացման այնպիսի աստիճանի, որ աշխատաւորութիւնը, իր ձեռքն առնելով իշխանութեան ղեկը, հարկադրուած չլինէր այդ ուժերի արտադրական կարողութիւնը բարձրացնելու հոգսերով ծանրաբեռնուել: Թւում էր պարզ նաեւ այն, որ, այդ նոյն կարգերի հաստատման հետ մէկտեղ, ժողովրդական տնտեսութեան արտադրական կարողութիւնը ոչ միայն պէտք է նուազի, այլ, ընդհակառակը, ինքնին աւելի պիտի փարթամանայ ու նոր կեանք առնի, այսպիսով առաջին իսկ օրից աշխատաւոր բազմութիւնների բարօրութեան հիմքերը դնելով:
Տարաբախտաբար, այս այսպէս չեղաւ:
Կապիտալիզմից անմիջապէս դէպի սոցիալիզմը տանող ճանապարհն անշուշտ իր փոխանցման շրջանի տնտեսութիւնն ունի, ուր արտադրական ուժերը ոչ միայն չեն մնում իրենց սկզբնական աստիճանի վրայ, այլ եւ զգալիօրէն հարուածւում ու նուազում են:
Հասկանալի է ինքնին, որ վերաքննել է պէտք է սոցիալիստական տեսութիւնը նաեւ այս կէտում:
Կեանքը ցոյց տուեց, որ համայնացումից յետոյ ժողովրդական տնտեսութիւնն անկարելի է մէկ ընդհանուր շաբլոնով կազմակերպել ու ղեկավարել հաւաքաբար:
Այդ երկու ասպարէզներում՝ թէ կազմակերպման ու թէ ղեկավարման՝ հաւաքականութիւնը մի խոշոր չափով իր իրաւունքները պիտի զիջի անհատականութեան: Եւ ծրագրի մէջ ըստ այնմ էլ հանգամանօրէն պարզուած պիտի լինի, թէ ե՞րբ, ի՞նչպէս, ո՞րպիսի պայմաններում, հաւաքակա՞ն թէ անհատական ի՞նչ ձեւերով եւ ո՞ր տնտեսութիւնները պիտի կազմակերպուին ու ղեկավարուին թէ փոխանցման շրջանում եւ թէ սոցիալիստական կարգերի տիրապետութեան ժամանակ:
Միաժամանակ ծրագիրը հնարաւոր մանրամասնութիւններով պիտի տայ սոցիալիզմի սկզբնական շրջանի, այպէս կոչուած փոխանցման շրջանի տնտեսութեան բոլոր առանձնայատկութիւնները:
Ինչպէս յայտնի է, գիտական սոցիալիզմն իր ընդհանուր տեսութեան վերլուծութեան մէջ հիմնաւորած էր այն տեսակէտը թէ մէկ հասարկարգից միւսին անցնելը տեղի չի ունենում ուղիղ և անմիջական ձեւով, այլ ընդհատւում ու բաժանւում է մի միջին, այպէս կոչուած փոխանցման շրջանով: Հետեւաբար, անհրաժեշտ է ըստ այնմ էլ մշակել այդ շրջանի տնտեսութեան ձեւերն ու միջոցները:
Ամփոփենք մեր խօսքը:
1. Սոցիալիզմը
պէտք է ներկայացուի ծրագրի մէջ ոչ յայտագրի ձեւով՝ իբրեւ մեր կանխատութեան սահմաններից
դուրս մէկ հեռաւոր իդէալ, այլ նա իրօք պէտք է լինի իրական եւ փաստական արտայայտութիւնն
այն հասարակարգի, որին գործնականօրէն ձգտում ենք մենք. ասել է՝ հանգամանօրէն եւ հնարաւոր
մանրամասնութիւններով ծրագրի մէջ պարզուած պիտի լինի սոցիալիստական հասարակարգն իր
բոլոր կողմերով, իբրեւ
2. Գիտականօրէն հիմնաւորուած ու ճշտորոշուած պէտք է լինեն այն նախապայմանները, որոնց գոյութեան դէպքում միայն հնարաոր է սոցիալիստական կարգերի իրականացմանն անցնել: Այս իսկ տեսակէտից միանգամ ընդմիշտ պէտք է պարզ ու յստակ ձեւով լուսաբանուած լինի այն հիմնական գաղափարը, թէ գիտական սոցիալիզմը արտադրութեան սոցիալիզմն է եւ ոչ-բաշխման, այս ասել է նաեւ, որ սոցիալիստական հասարակարգի մասին կարելի է մտածել, երբ
Ա. Արտադրական ուժերի կայուն վիճակը տուեալ պայմաններում
զարգացման ամենաբարձր աստիճանների վրայ է կանգնած.
Բ. Երբ փաստ է, որ փոխանցման կարճատեւ շրջանից յետոյ
նոր պայմաններում համաժողովրդական արտադրական կարողութիւնն աւելի պէտք է աճի ու զարգանայ.
Գ. Երբ նոր կարգերին տիրացող աշխատաւորութիւնը բացասական եւ մտաւորական տեսակէտից այնքան է հարուստ ու փարթամ, որ ի վիճակի է գիտակցելու հզօր կապը իր դասակարգային շահերի եւ հանրութեան շահերի միջեւ եւ
Երբ, վերջապէս, սոցիալիզմը վաստակած է ոչ միայն աշխատաւորութեան, այլ եւ տուեալ երկրի ժողովրդի բացարձակ մեծամասնութեան համակրանքը:
3. Ծրագրի մէջ կապիտալի անցած շրջանների պատմականը պէտք է տրուի եւ, համայն նորագոյն գիտական տուեալների, պէտք է ճշտուի այն դերը, որ սոցիալիզմի յաղթանակը դժուարացնող ազդակների մէջ վիճակուած է մասնաւորաբար ֆինանսական կապիտալին:
4. Զուգընթացաբար պարզուած պիտի լինի բնոյթն ու էութիւնը նորագոյն սոցիալիստական շարժումների եւ գծուած՝ նրանց հնարաւոր ընթացքը: Այստեղ խօսք կարող է լինել նաեւ այն դերի մասին, որ վիճակուած է ճշմարիտ եւ միակ միջազգայնականին եւ այն ներքին զգացողութեան, որ տիրող կարգերի անտարակուսելի անարդարութեանց եւ սոցիալիզմի անխուսափելի յաղթանակի հանդէպ ունին բուրժուազական տարրերը:
5. Ծրագրի մէջ յստակ կերպով զատուած պէտք է լինին միմեանցից նաեւ հողային եւ ճարտարարուեստական սոցիալիզմը եւ պարզուած, թէ ի՞նչպէս նրանցից ամէն մէկն աշխատաւոր մարդկութիւնն այսօրուայ կարգերից իր ուրոյն ուղիներով եւ միջոցներով տանում է դէպի ապագայ հասարակարգը:
6. Հայ ժողովրդի ազատ եւ ինքնօրէն քաղաքական կեանք ունենալու անժխտելի պահանջն ու անբաժան իրաւունքը իր ընդհանուր սկզբունքային ձեւակերպումով պիտի օրգանական մասը կազմի սոցիալիստական ուսմունքի եւ ազգութեան գաղափարի հետ մէկտեղ տեղաւորուի ծրագրի մաքսիմալ բաժնում: Այդ պահանջի մանրամասնութիւնն ու նրա (պահանջի) կիրառման այս կամ այն ձեւերը, պարզ է, որ պէտք է մնան ծրագրի նուազագոյն հատուածում: Այսպիսով, սոցիալիզմն իր մէջ, մէկ կողմից՝ պէտք է ունենայ բոլոր ժողովրդների անկախ եւ ինքնօրէն ապրելու պահանջի գաղափարը, իսկ, միւս կողմից՝ նա պէտք է կրի ֆեդերալիստական բնոյթ, իբրեւ մարդկութիւնը միացնող, ներդաշնակող ու ամբողջացնող մի վարդապետութիւն:
7. Հնարաւորութեան սահմաններում պէտք է ճշտուին ընդհանրապէս մասնատիրական եւ համայնատիրական սկզբունքների իմաստն ու բովանդակութիւնը, իսկ մասնաւորաբար պարզուած պէտք է լինի, թէ սոցիալիստական հասարակարգի տիրապետութեան ժամանակ՝ ո՞ր տնտեսութիւնները, ի՞նչ պայմաններում եւ ի՞նչ եղանակներով ու չափերով պէտք է հաւաքականօրէն ղեկավարուին ու կազմակերպուին: Այս հարցերին պատասխանելու ժամանակ երբեք մոռացութեան չպէտք է տալ այն դերը, որ տնտեսական աշխարհում վերապահուած է ազատ անհատին:
8. Յատուկ խօսք պէտք է լինի դէպի սոցիալիստական կարգերի վերջնական յաղթանակը տանող փոխանցման շրջանի, վերջինիս առանձնայատկութիւնների եւ այս շրջանի տնտեսութեան մէջ կիրառուելիք ժամանակաւոր միջոցների մասին:
Մենք վերջացրնք: Այսպիսով, ինչպէս տեսնում էք, ընկերվարական վարդապետութեան ձեւակերպումը Հ. Յ. Դաշնակցութեան ծրագրի մէջ բաւականին աշխատանք է պահանջում: Անշուշտ վերաքննելիք հարցերից միայն մէկ մասը մենք շօշափեցինք եւ կասկած չունինք, որ թերեւս աւելի կարեւոր կէտեր վրիպեցին մեր ուշադրութիւնից:
Բայց կ՞ան արդեօք երաշխիքներ, որ այդ նոյնը չպէտք է պատահի նաեւ առաջիկայ ընդհանուր ժողովի հետ,ո րի օրակարգի հարցերից մէկն էլ սոցիալիզմի խնդիրն է: Անշուշտ ոչ: Այդպիսի երաշխիքներ ոչ կան եւ ոչ էլ կարող են լինել:
Եւ ոչ մէկ կուսակացութեան եւ ոչ մի ընդհանուր ժողով ի վիճակի է, առանց նախնական լուրջ եւ բազմակողմանի ուսումնասիրութեան, վերաքննել եւ վերամշակել իր սահմանափակ նիստերի ընթացքում այդքան կարեւոր մէկ խնդիր:
Այդ իսկ պատճառով թւում է մեզ, որ, թողնելով հարցը ժողովի օրակրագի մէջ եւ աւելորդ չհամարելով մտքերի նախնական փոխանակութիւնը սկզբունքային կէտերի շուրջը, ծրագրի ներածական բաժնի հիմնական ուսումնասիրութեան եւ վերջնական ձեւակերպման համար, այնուամենայնիւ, մէկ ուրիշ ընթացք պէտք է սահմանել:
Մենք առաջարկում ենք.
1. Առաջիկայ Ընդհանուր Ժողվոում այս հարցերը միայն ընդհանուր գծերով քննութեան առնել.
2. Մինչեւ տասնեւմէկերորդ ընդհանուր ժողովը պահել անփոփոխ ծրագրի այսօրուայ ներածական հատուածը.
3. Առաջիկայ X-րդ Ընդհանուր Ժողովին երեք հոգուց բաղկացած մի մնայուն Յանձնաժողով ընտրել, որը, հիմք ունենալով Ընդհանուր Ժողովում ծրագրի ներածական բաժնի մասին եղած դիտողութիւններն ու յետագայում Յանձնաժողովի կողմից կատարած ուսումնասիրութիւնները, կազմէր ծրագրի ընդհանուր տեսութեան նախագիծը եւ մէկական օրինակ ուղարկէր կուսակցական բոլոր մարմիններին.
4. Կուսակցական մարմինները պարտաւորուած են նախագիծը ստանալուց յետոյ որոշ ժամանակամիջոցի մը ընթացքին իրենց դիտողութիւններն անել եւ այդ տիողութիւններն ուղարկել Յանձնաժողովին
5. Յանձնաժողովը, հիմք ընդունելով բոլոր մարմիններից ստացած դիտողութիւները, կազմէր երկրորդ նախագիծը, որը եւ վերջնական քննութեան եւ հաստատութեան համար ներկայացուէր XI-րդ Ընդհանուր Ժողովին:
«Հայրենիք» ամսագիր
