Ի՞նչ կապ կայ սոցիալիզմի եւ ժողովուրդների անկախութեան գաղափարի միջեւ:
Ազգերի ազատ եւ անկախ քաղաքական կեանքի պահանջը սոցիալիզմի ներքին, անբաժան տարրերից մէ՞կն է արդեօք, թէ նա, ընդհակառակը, մէկն է այն բազմաթիւ միջոցներից, որոնց օգնութեամբ մարդկութիւնը պիտի հարթի դէպի ապագայ հասարակարգի յաղթանակը տանող ուղիները:
Պարզ, արդեօ՞ք սոցիալիզմը մէկ այնպիսի վարդապետութիւն է, որի հանդէպ անկախութեան գաղափարը ազգերի աչքում կարող է ունենալ միմիայն ստորադաս, երկրորդական նշանակութիւն:
Մենք միանգամայն գիտակցաբար անկախութեան մասին ենք խօսում, բայց ոչ ազգութեան: Մարքսիզմի փթթման շրջանին եւ յատկապէս նրա հզօրութեան ժամանակ նա՛եւ ազգութեան գաղափարը համարւում էր իբրեւ սոսկ պատմական մէկ կատեկորի, որ ապրում է այսօր, տուեալ սոցիալ-տնտեսական եւ կուլտուր-քաղաքական պայմաններում, եւ որ վաղը, մասնատիրական կարգերի փլուզումից յետոյ, այլ եւս պիտի դադրի գոյութիւն ունենալուց: Այս տեսակէտը երկար ժամանակ տիրապետող եղաւ սոցիալիստական գունաւորում ունեցող գիտական աշխարհի մէջ, սակայն այսօր, երկարատեւ պրպտումներից եւ յամառ ու բուռն պայքարներից յետոյ, պարզ է այլեւս, որ ազգութիւնը եղել է եւ պիտի մնայ իբրեւ պատմութեան հզօրագոյն ազդակներից մէկը, պիտի մնայ իբրեւ մէկն այն արժէքներից, որոնց գոյութիւնն աներկբայելիօրէն յաւերժական է ու յարատեւ:
Եւ ահա այս նկատումով է, որ ազգութեանց յարատեւութեան գաղափարը տեղ է գտած սոցիալիստական (ոչ-մարքսիստական) կուսակցութիւնների դաւանագրերի մէջ:
Սակայն մէկ տարօրինակ եւ անըմբռնելի դիպուածով այդ նոյն ազգութիւնների քաղաքական ազատ եւ անկախ կեանքի պահանջը դեռ մինչեւ այսօր շարունակում է դիտուիլ ո՛չ իբրեւ նպատակ, այլ իբրեւ սոսկ միջոց մէկ այլ, աւելի բարձր ու վսեմ գաղափարի հասնելու համար, շարունակում է նկատուիլ՝ իբրեւ սոցիալիզմի հանդէպ ստորադաս նշանակութիւն ունեցող մէկ ժամանակաւոր արժէք:
Թւում է մեզ, որ այս պարզապէս մի ցաւալի թիւրիմացութիւն է, հարցի թիւր եւ անկատար ըմբռնում, որ մասամբ հետեւանք պիտի համարել այն ահաբեկման, որին մարքսիզմը ենթարկել էր գրեթէ բովանդակ սոցիալիստական միտքը:
Թւում է մեզ, որ միանգամ ընդմիշտ մի շարք մեծ ու փոքր մոլորութիւններից խուսափած լինելու համար անհրաժեշտ է նախ եւ առաջ ամենից հիմնական խնդիրը պարզել: Պէ՛տք է, անհրաժեշտօրէն պէ՛տք է միանգամ ընդմիշտ ճշտել այն հարցը, թէ ի՞նչ է, վերջ ի վերջոյ, իրենից ներկայացնում սոցիալիզմը: Այս հարցը մենք անհրաժեշտ ենք համարում դնել, որովհետեւ, դժբախտաբար, այն տպաւորութիւնն ունինք ստացած, որ թէ մեր իրականութեան մէջ ու թէ մեր կեանքից դուրս, օտար եւ աւելի յառաջադէմ ազգերի մօտ, միանգամայն սխալ ըմբռնում կայ սոցիալիզմի մասին:
Սոցիալիզմի հետ կրկնւում է այն, ինչ որ պատահել է մարդկութեան մեծ եւ հզօր յղացումներից իւրաքանչիւրի հետ: Իր ժամանակին ու յետոյ, դարեր շարունակ, Քրիստոսի վարդապետութեան ազդեցութիւնը մարդկութեան որոշ հատուածներու վրայ այնքան էր հզօր ու տիրական, որ թւում էր, թէ նրա քննադատութիւնը մարդկային բոլոր նուիրական արժէքների անարգումն ու սրբապղծումն է պարզապէս: Ըմբռնումների այս աննախնթաց ահաբեկման տակ այն հասկացողութիւնն էր ստեղծուել – աղիտաւոր եւ հրէշային ,– թէ քրիստոնէութիւնը կեանքից կտրուած ու եթերների մէջ ապրող մէկ այնպիսի ոյժ է, որին մարդկութիւնը յաւիտենապէս պէտք է զոհաբերի ամէն ինչ՝ առանց նրան հասնել կարենալու: Ճիշտ նոյն հասկացողութիւններն են եղել իշխողը բողոքականութեան, կաթոլիկութեան, մահմեդականութեան, Բուդդաի եւ Մովսէսի ումունքների ամենէն վառ եւ ուժեղ շրջաններում: Այս նոյն մտայնութիւնն է տիրապետողը նաեւ մեր օրերին, երբ սոցիալիզմը դարձել է մարդկութեան մէկ ամբողջ հատուածի, աշխատաւոր բազմութեանց հասարակական դաւանանքը:
Եւ ցաւալին այն է, որ պաշտամունքի արժանացած կրօնական կամ հասարակական վարդապետութիւնները աւելի յետամնաց եւ խաւար միջավայրերում, մոլեռանդութեան հասնելով, ունենում են միանգամայն արտառոց եւ հիւանդագին արտայայտութիւններ: Դիւրութեամբ, օրինակ, կարելի է հանդիպել հաւատացեալ հայ սոցիալիստի, որը յանուն ընկերվարութեան պատրաստ է զոհել ամէն ինչ, ու նաեւ ազգ եւ հայրենիք: Այսպիսի հիւանդագին ուղեղներ, ընդհակառակն, արեւմտեան կիրթ ազգերի մօտ հազիւ թէ հնարաւոր է գտնել:
 |
| Ընկերվարական Վարդապետութիւնը եւ Հ. Յ. Դաշնակցութիւնը Վահան Նաւասարդեան |
Այց ցաւագար երեւոյթի պատճառները շատ խորն են ու նրանք թերեւս ամէնքն էլ թագնուած են մարդկային բարդ եւ անթափանցելի հոգիին մէջ: Տկար մտքերի վրայ գաղափարական հզոր շարժումները ցնցող ազդեցութիւն են գործում. այդ գաղափարներն իրենց զարթօնքին միանգամայն հմայում ու գերում են բազմութիւնների հոգին. միջավայրի յետամնացութիւնն է՛լ աւելի անքննադատելի է դարձնում նոր որդեգրած ուսմունքը զանգուածների աչքում, եւ մարդիկ, ուղեղով տեղափոխւում են երկինք, առանց ոտքերով այս աշխարհի վրայ մնալու:
Իսկ ճշմարտութիւնը – պարզ, մէկին, յստակ եւ յաւերժական – այն է, որ չկայ ե՛ւ ոչ մէկ ուսմունք, ե՛ւ ոչ մէկ գաղափար, մարդկային ե՛ւ ոչ մէկ մտայղացում կամ վարդապետութիւն, որ գին ունենար այս աշխարհից դուրս, որ ինքն իրմով ապրէր, որ գերադաս արժէքի հմայքը վաստակէր մարդկային հաւաքականութիւնների հանդէպ, որ կոչուած լինէր ո՛չ թէ մարդկութեան ծառայելու, այլ պահանջելու, որ մարդկութիւնն իրեն ծառայի: Այդպիսի ուսումնքներից չէ նա՛եւ սոցիալիզմը: Այնտեղ, ուր, օրինակ, խօսք կայ ազգութեան, իբրեւ մարդկային հաւաքականութիւնը ներկայացնող մէկ ձեւի մասին, այնտեղ սոցիալիզմի մասին, իբրեւ նպատակի, խօսք երբեք չի կարող լինել:
Սոցիալիզմը ոչ այլ ինչ է, եթէ ոչ մարդկային հասարակարգը ճշդող ու բնորոշող ուսմունքներից մէկը: Իսկ հասարակակարգերը, ինչպէս յայտնի է, երբեք յաւերժական չեն եղած, նրանք փոխուած են – հիմովին եւ արմատօրէն – պատմութեան ճապանարհին, փոփոխուած են յաճախ եւ միշտ էլ ծառայած են, իբրեւ պարզ միջոց, յաւերժօրէն ապրող ժողովուրդների եւ ազգութեանց նպատակներին: Նաեւ սոցիալիզմը, իբրեւ մարդկային կենցաղաձեւերից մէկը, թերեւս նոյնպէ՛ս ունենայ ժամանակաւոր կեանք. նաեւ սոցիալիզմը, իբրեւ մէկ ձեւը մարդկային հասարակարգերի, կոչուած լինի ժողովուրդների եւ ազգութեանց բարօրութեանը ծառայող մէկ միջոցը լինելու եւ ոչ-ընդհակառակը:
Ազգութիւնից դուրս եւ ազգութիւնից վեր սոցիալիզմ չկայ. ազգութիւնից դուրս եւ ազգութիւնից վեր ե՛ւ ոչ մէկ արժէք կայ, որ ինքնանպատակ լինէր, որի հանդէպ ազգութիւնը իբրեւ միջոց ծառայէր: Եւ ընդհակառակը: Ազգերն ու ժողովուրդները կան եւ մնում են իբրեւ այն գերագոյն նպատակները, որոնց ծառայել են բոլոր վարդապետութիւններն ու հասարակակարգերը եւ որոնց, իբրեւ մէկ միջոց, պէտք է ծառայի նաեւ սոցիալիզմը:
Մենք սոցիալիստներ ենք ոչ այն պատճառով, որ սոցիալիզմը դէմ չէ ազգութեան, այլ սոցիալիստներ ենք, որովհետեւ ինքն ազգութիւնը դէմ չէ սոցիալիզմին: Մենք սոցիալիստներ ենք, որովհետեւ սոցիալիստական հասարակակարգը մարդկային կանխատեսութեան սահմանների մէջ եղած բոլոր հասարակակարգերի մէջ լաւագոյն ու բոլորանուէր ձեւով ծառայում է ազգութեան նպատակներին: Մենք սոցիալիստներ երբե՛ք չէինք լինի, եթէ սոցիալիզմը կոչուած լինէր իր յաղթանակը մեր գերեզմանին վրայ տօնելու: Եւ ընդհակառակը, մենք ազգասէրներ չէին լինի երբեք – այս խօսքի ամենէն նրբին եւ ճշմարիտ իմաստով,– եթէ ազգութիւնը կոչուած լինէր սոցիալիզմի գերեզմանը փորելու սոսկ այն պատճառով, որ սոցիալիզմը դէմ է մարդկանց, դասակարգերի եւ ազգութեանց հաւասարութեան գաղափարներին: Սոցիալիստներ ենք մենք, որովհետեւ սոցիալիզմը կոչուած է լաւագոյն ձեւով ծառայելու ազգութեանց յարատեւութիւնն ու փարթամութիւնը հետապնդող նպատակներին, իսկ ազգութիւնն էլ, իր հերթին, գոհ է եւ երջանիկ, որ իր պայքարի ընթացքում այդպիսի մէկ հզօր ոյժ իրեն յենակ պիտի ունենայ:
Այսպիսով, ագզութիւնն ու սոցիալիզմը մէկ գեղեցիկ համադրութեան մէջ նոյնանում են իրար հետ, փոխադարձաբար իրար լրացնում եւ փոխադարձաբար մէկը միւսով պայմանաւորւում: Նրանք մէկ անբաժան, անքակելի եւ անզատելի ամբողջութիւն են կազմում, ձուլւում իրար հետ մէկ ներդաշնակ զուգորդման մէջ եւ դառնում մէկ նպատակ եւ մէկ իդէալ:
Այս տարօրինակ համադրութեան եւ անբաժանելիութեան ամբողջ գաղտնիքը պէ՛տք է որոնել մարդկային մտքի տկարութեան մէջ: Եթէ մենք կարողանայինք յաւիտենականութեան խորքերը թափանցել եւ գալիք դարերի գաղտնիքները կարդալ. եթէ ի վիճակի լինէինք գուշակ լինել եւ նախասել այն, ինչ թագնուած է ժամանակի խորհրդաւորութեան հաստ ծալքերի տակ. եթէ աստուածային մէկ հզօր ներշնչումով գիտնայինք, թէ ապագայի ի՞նչ հասարակարգեր ու կենցաղաձեւեր, ինչ ուսմունքներ եւ վարդապետութիւններ – աւե՛լի վսեմ, աւե՛լի փարթամ, աւե՛լի ճոխ ու աւելի արդար – պիտի գան սոցիալիզմը փոխարինելու, ապա մենք, առանց վայրկեան իսկ տատանուելու, ազգութիւնը կը համադրէինք այդ հասարակարգերի եւ վարդապետութեան հետ, սոցիալիզմը հէնց այսօրուանից իսկ յայտարարելով իբրեւ պարզ միջոց՝ դէպի այդ ամբողջական նպատակը տանող:
Տարաբախտաբար, մենք այդ կարողութիւնը չունինք: Մարդկային էութեան յատուկ է մտքի եւ կանխատեսութեան բացարձակ տկարութիւնը, գալիք օրերը մի կատարել սֆիքս է նրա համար: Եւ հէնց այդ միակ պատճառով է, որ յարաճունօրէն այնքա՜ն փոփոխական են մարդկութեան նպատակները: Այսօր միջոց է այն, ինչ երէկ նպատակ էր եւ վաղը միջոց պիտի լինի այն, ինչ նպատակ է այսօր:
Սոցիալիզմը ազգութեան հետ մէկտեղ այսօր մեր ծրագրի մաքսիմալ, առաւելագոյն նպատակների շարքն է դասւում միմիայն ազգութեան թոյլտւութեամբ եւ միայն ա՛յն պատճառով, որ գիտութեան եւ մարդկային մտքի այսօրուայ վիճակում աւելի բարձր, աւելի հասունցած, աւելի գեղեցիկ եւ աւելի արդար հասարակակարգ, քան, սոցիալիզմն է, անկարող ենք երեւակայել:
Ազգութեան եւ սոցիալիզմի փոխյարաբերութիւնները մեր ծրագրի մէջ հետեւեալ ձեւակերպումն ունին ստացած.
«...Ձգտելով հանդերձ կազմակերպել մէկ, ներդաշնակ, ամբողջական պատմութիւն այսօրուան կլոր-կլոր, բաժան-բաժան ու հակամարտ աշխարհին տեղ, ընկերվարութեան իրագործումը չի պահանջում արդի ուրոյն ազգային միութիւնների իսպառ ձուլումը, միութիւններ, որոնք իրենց պատմականօրէն ժառանգած բեղմնաւոր մասնայատկութիւններով կարող են միայն ճոխացնել ապագայ ընկերվար (? Վ. Ն.) մարդկութիւնը» *):
Այս ձեւակերպութիւնը – դժուար չէ նկատել հէնց առաջին իսկ հայեացքից – իր հիմքին մէջ սխալ է բացարձակապէս: Այս ձեւակերպութեամբ ազգութիւնը պարզապէս ստորադաս վիճակի մէջ է դրուած սոցիալիզմի հանդէպ, որ անընդունելի է միանգամայն: Այս ձեւակերպութեամբ, վերջապէս, ազգութիւնները պահւում են լոկ այն պատճառով, որովհետեւ «ընկերվարութեան իրագործումը չի պահանջում արդի ուրոյն ազգային միութիւնների իսպառ ձուլումը», որ ասել է՝ եթէ պահանջէր, ապա նրանք նաեւ պէտք է ձուլուէին:
Տարօրինակ, անըմբռնելի, թիւր ու սխալ ըմբռնում:
Սխալ, որովհետեւ ճիշդ հակառակը գոյութիւն ունի կեանքի մէջ եւ ճիշդ հակառակն էլ պիտի հիմնաւորէր եւ արտայայտէր մեր ծրագիրը: Հ. Յ. Դաշնակցութեան քաղաքական դաւանագրի մէջ յստակօրէն ձեւակերպուած պիտի լինէր այն միտքը, թէ կուսակցութիւնը ընկերվարական է, որովհետեւ ազգութիւնը դէմ չէ ընկերվարութիւն, որովհետեւ ընկերվարութիւնը ոչ միայն դէմ չէ, այլ եւ պահանջում է, որ ազգերը պատմականօրէն ժառանգած իրենց բեղմնաւոր մասնայատկութիւններով գան ճոխացնելու ապագայ... մարդկութիւնը: Անշուշտ, ո՛չ ընկերվար, ինչպէս ասուած է ծրագրի մէջ:
Մարդկութիւնը եղել է, կայ եւ միշտ էլ պիտի մնայ իբրեւ սոսկ մարդկութիւն. հասարակակարգերը – ստրակական, ճորտատիրական, մասնատիրական կամ ընկերվար – միշտ էլ պիտի մնան իբրեւ սոսկ հասարակակարգեր: Սխալ պիտի լինի միշտ, ինչպէս սխալ է եղել նաեւ անցեալում, երբ հասարակակարգը նոյնացուել է մարդկութեան հետ, եւ առաջինի մէջ տեսնուել է յարատեւութեան ճիշդ նոյն ոյժը, ինչ որ բնականօրէն եւ իրաւացիօրէն մարդկութիւնն ունի:
Այսօր, սակայն, մեզ զբաղեցնողը այս հարցը չէ: Մեր յօդուածի նպատակն է պարզել մեր ծրագրի այն կէտը, թէ կա՞յ արդեօք որեւէ կապ սոցիալիզմի եւ ազգերի քաղաքական անկախութեան գաղափարի միջեւ. եւ եթէ կայ, ապա ո՞րն է այդ կապը:
Մենք հարկադրուած ենք այս հարցերը դնելու, որովհետեւ սոցիալիստական կուսակցութիւնների – մինչեւ իսկ ո՛չ-մարքսիստական – ու նաեւ Հ. Յ. Դաշնակցութեան դաւանագրի մէջ ազգութեան քաղաքական պահանջին տրուած է ստորադաս, երկրորդական նշանակութիւն սոցիալիզմի հանդէպ եւ հէնց այս նկատումով էլ այս պահանջը տեղ է գտած ծրագրի նուազագոյն հատուածում, իբրեւ մի միջոց, որ տանում է կուսակցութիւնը դէպի իր հետապնդած միակ նպատակը, այն է՝ սոցիալիզմը, որ, հակառակ անկախութեան պահանջին, ամբողջութեամբ տեղ է գտած նոյն ծրագրի առաւելագոյն բաժնում:
Այս, ի հարկէ, այսպէս չէ: Հարցի նման ըմբռնումը պատմականօրէն անճիշդ է, հասարակագիտօրէն սխալ, իսկ մեթոդաբանական տեսակէտով՝ միանգամայն անընդունելի:
Պատմականօրէն ճիշդ չէ, որովհետեւ մարդկային ողջ պատմութիւնը մեզ գալիս է ասելու, որ պետական ազատ եւ անկախ անօթի պահանջը ժողովուրդների եւ ազգերի կեանքի մէջ միշտ էլ դիտուել է իբր նպատակներից գերագոյնը և երբեք չի դիտուել իբր պարզ միջոց մէկ այլ, աւելի բարձր նպատակի հասնելու համար: Եթէ եղել են ազգեր, որոնք այդ անօթին չեն տիրացել եւ համակերպեուել են իրենց ճակատագրի հետ, ապա այդ արել են այն միակ պատճառով, որ ազատ եւ անկախ կեանքին տիրանալու կարողութիւնն չեն ունեցել: Երբեք ազգեր չեն եղել, չի եղել մինչեւ իսկ մէկը, իբրեւ բացառութիւն, որ կամովին հրաժարուէր իր անկախութիւնից, որ անկախութեան հասնելն ու անկախութիւն պահելը իր մեծագոյն երազը չհամարէր:
Մեր շօշափած հարցի ծրագրային ըմբռնումը սխալ է նաեւ հասարակագիտօրէն:
Դարերի պատմութիւնը վերջ ի վերջոյ մեզ գալիս է ասելու, որ առաւելապէս երկու խոշորագոյն ազդակ, երկու հզօր ու մղիչ ոյժ ընթացք եւ ուղղութիւն են տալիս ժողովուրդների կեանքին, գունաւորում են մեր անցած ճամբան եւ լուսաւորում այն ուղիները, որոնցով ազգերը պիտի ընթանան:
Այդ ուժերից մէկն այն ձգտումն է, որ հզօր ազգերից իւրաքանչիւրը տիրականօրէն ձգտում է ինքը լինել բովանդակ տիեզերքի միակ տէրը եւ բոլոր ազգերի վրայ միակ իշխողը:
Միւս կողմից, այս ուժին հիմնովին եւ տրամագծօրէն հակառակ մի այլ ոյժ ձգտում է, որ տիեզերքը բոլոր ազգերի սեփականութիւնը լինի եւ ազգերից ե՛ւ ոչ մէկը միւսի վրայ իշխող չլինի:
Ահա այս երկու իրար միանգամայն հակադիր ազդակների՝ մէկի եւ բոլորի, մէկ ազգի եւ համայն մարդկութեան միջեւ շարունակուող անհաշտելի պայքարն է, որ, սկսուելով մարդկային պատմութեան արշալոյսին, փայլ է տուել մեր բովանդակ անցեալին եւ յարատեւել մինչեւ մեր օրերը:
Հզօր ազգերից իւրաքանչիւրն իր հերթին, կանգ չառնելով հնարաւոր բոլոր զոհողութիւնների առջեւ, միշտ էլ ձգտել է բովանդակ մարդկութեան վրայ իշխել, նոյնացնելով, այսպիսով, իր ազգութիւնը ամբողջ մարդկութեան հետ, ցանկանալով բոլոր բերանների մէջ մէկ լեզու դնել եւ բոլոր ձեռքերին մէկ գիր ու գրիչ տալով, կարճ՝ բազմաթիւ հայրենիքները եւ բազմալեզու ժողովուրդները վերածել միայն մէկ հայրենիքի եւ մէկ լեզուի, այն է՝ իր լեզուին եւ իր հայրենիքին: Եւ սակայն այս ուժին բոլորովին հակառակ մէկ այլ ոյժ, ազգերի մէջ թագնուած մի ինչ որ թովիչ եւ անխորտակելի ձգտում, ազգերը միշտ էլ պայքարի է մղել հզօրների ամենակուլ ցանկութիւնների դէմ եւ փորձել՝ բոլոր լեզուները եւ բոլոր հայրենիքները պահել:
Եւ այդ երկու ազդակների միջեւ դարեր տեւող արիւնալի բաղխումները գալիս են ասելու, որ նրանց միջեւ հաշտութիւն կարող է լինել միայն մէկն ու մէկի պարտութեամբ. իսկ փաստերը – անթիւ եւ անհամար – գալիս են վկայելու, որ պարտուողն անտարակուսելիօրէն այն ուժը պէտք է լինի, որը ձգտում է ամէնքին կլանել:
Այս տեսակէտից նշանալից է յատկապէս XX-րդ դարը: Եթէ ճիշդ է Դանտէն, որ ամէն դար իր նշանաբանն ունի, ապա անկասկած է եւ այն, որ մեր ու գալիք դարերի նշանաբանը ազգերի – անազատ եւ փոքր – վերջնական եւ լիակատար ազատութիւնը պիտի լինի, մինչեւ այդ նշանաբանի վերջնական յաղթանակը:
Կարելի՞ է արդեօք կասկածիլ, որ մէկ-երկու դար յետոյ աշխարհագրական քարտէզը պիտի լինի շատ աւելի գուներանդ, քան այսօր է, ինչպէս այդ քարտէզը այսօր շատ աւելի գունեղ է, քան սրանից մէկ դար առաջ է եղել:
Այս հուժկու եւ ակնբախ փաստերը հնարաւորութիւն են տալիս դիւրութեամբ մարդկութեան ապագան գծելու եւ պնդելու, որ պատմութեան ապագան գծելու եւ պնդելու, որ պատմութեան գերագոյն իմաստն ու նպատակը ազգերի ազատութիւնն է, նրանց պահպանումն ու ճոխացումը:
Մեր առաջարկած հարցի ձեւակերպումը – ի հարկէ, ծրագրի մէջ – անընդունելի է նաեւ մեթոտաբանական տեսակէտով:
Նախ՝ դժուար է, գրեթէ անհնար է պարզ եւ յստակ գաղափար ունենալ, ըստ ծրագրի, այն առեղծուածի մասին, որ կոչւում է սոցիալիզմ:
Ծրագրի հեղինակները պարտաւոր էին յստակօրէն գէթ մէկ հարց պարզել, այն է, թէ սոցիալիզմը, վերջ ի վերջոյ, միմիայն տնտեսակա՞ն ուսմունք է, միայն դասակարգե՞րի հաւասարութիւնը աւետող վարդապետութիւն է, թէ նա, ընդհակառակը, մէկ վարդապետութիւն է, որը միաժամանակ դաւանում է նաեւ ժողովուրդների եւ ազգերի հաւասարութեան սկզբունքը:
Եթէ նաեւ այս վերջինն է, այդ դէպքում պարզապէս անկարելի է ըմբռնել, թէ ինչո՞ւ ազգերի քաղաքական ազատութեան պահանջը զատուել է սոսիալիզմից, դարձել նրա համար պարզ միջոց եւ այդու՝ տեղափոխուել ծրագրի նուազագոյն հատուածը:
Սոցիալիզմը սոցիալիստների աչքում կարծես Լեսսինգեան այն ճշմարտութիւնը լինի, որին յաւիտենօրէն պիտի ձգտիլ, առանց երբեք հասնել կարենալու, եւ այդ իսկ պատճառով էլ՝ անտեղեակ նրա էութեան, անտրտունջ պէտք է կատարել այդ քմահաճ կուռքի բոլոր պատգամները:
Բայց չէ՞ որ այս բնաւ այսպէս չէ: Չէ՞ որ այլեւս գաղտնիք չէ, որ աշխատաւոր բազմութիւնները նպատակ ունեն հէնց վաղը սոցիալիզմը իրականացնելու, իսկ ազգերը նպատակ չունին ո՛չ վաղը եւ ո՛չ էլ երբեւէ իրենց գոյութեան վերջ տալու:
Եթէ դարեր առաջ Դիոգինէսը կարող էր, իր տակառը շրջելով, լոյսից պատսպարուել, այսօր այդ նոյնը ե՛ւ ոչ ոք կարող է անել, որովհետեւ ճշմարտութեան արեւը չափազանց բարձրից է փայլում:
Հիմնականը ազգերի ազատութիւնն է եւ ոչ-սոցիալիզմը. սոցիալիզմն է որ՝ կոչուած է ազգերի ազատութեան ծառայելու եւ ոչ թէ ազգերի ազատութիւնն է, որ կոչուած է սոցիալիզմի իրականացման համար իբրեւ միջոց ծառայելու: Եւ ինչպէս ազգութեան խնդրում, ճիշդ նոյնպէս նաեւ անկախութեան հարցի մէջ, սոցիալիզմը մեզ համար ընդունելի կարող է լինել ոչ այն պատճառով, որ նա դէմ չէ ազգերի անկախութեան գաղափարին, այլ պարզ այն պատճառով, որ անկախութեան գաղափարն ինքը հակառակ չէ, ինքն է որ դէմ չէ սոցիալիզմին:
Ընկերվարութիւնը այն վարդապետութիւնն է, որ մարդկային կանխատեսութեան սահմանների մէջ եղած բոլոր վարդապետութիւններից ամենէն լաւ եւ ամենէն լրիւ ձեւով գալիս է անկախութեան գաղափարը սատարելու եւ բոլորանուէր ձեւով նրան ծառայելու: Ահա թէ ինչու մենք սոցիալիստ լինելուց առաջ, նախապէս ինքը սոցիալիզմը պէտք է լինի, իբրեւ անկախական մէկ ուսմունք, իբրեւ ազգերի քաղաքական ազատութիւնը վարդապետող մէկ դաւանանք:
Անկախութեան պահանջը սոցիալիզմի ներքին, անբաժան տարրերից մէկը պիտի լինի եւ այս ձեւակերպուած պիտի լինի մեր ծրագրի մէջ այնքան յստակ, որքան յստակ կարող է լինել ընդհանրապէս մարդկային լեզուն:
Մեր խօսքը, անշուշտ, անկախութեան սկզբունքի մասին է եւ ոչ թէ այդ սկզբունքի կոնկրետ կիրառումների: Անկախութեան, քաղաքական ազատութեան պահանջը յաւիտենական է եւ անփոփոխելի, իսկ ժամանակաւոր են եւ փոփոխական այդ պահանջի կոնկրետ կիրառումները, այսօր ա՛յս, իսկ վաղը բոլորովին այլ պետական ձեւերի մէջ:
Ազգութեան յարատեւութեան գաղափարը տեղ ունի գտած մեր ծրագրի առաւելագոյն բաժնի մէջ, մի բան, որ բնաւ արգելք չի եղել, որպէսզի այդ գաղափարին ծառայող միջոցները – դպրոց, դատարան, ազգային-կուլտուրական հաստատութիւններ եւ հիմնարկութիւններ – տեղ գտնեն, իբրեւ յարատեւօրէն փոփոխուող եւ ժամանակաւոր կեանք ունեցող միջոցներ, ծրագրի նուազագոյն հատուածում: Նոյնը պիտի լինի նաեւ անկախութեան խնդրում: Քաղաքական ազատութեան պահանջը պէտք է դառնայ մեր նպատակներից ամենէն նուիրականը, մշտատեւն ու անվերաքննելին, իսկ նրա գործադրութեան կոնկրետ ձեւերը – ունիդա՞ր է թէ ֆեդերատիւ հանրապետութիւն, այսօր՝ ինքնավար, իսկ վաղը՝ ինքնօրէն եւայլն եւայլն – իբրեւ ժամանակաւոր եւ փոփոխուող միջոցներ՝ պէտք է մնան ծրագրի նուազագոյն բաժնի մէջ:
Այսքան պարզ հարցերը այսքան մութ եւ սխալ ձեւակերպումն են ստացել սոցիալիստական վարդապետութեան պարզաբանութեան մէջ նաեւ հետեւեալ պատճառներով:
Մի ցաւալի թիւրիմացութեամբ ենթադրուել է, որ ապագայ ընկերվար կարգերի մէջ քաղաքական իշխանութիւն բնաւ չպիտի լինի: Իրաւական կարգերի գոյութիւնը իսպառ ժխտուել է եւ հիմնովին բացասուել պետութեան անհրաժեշտութեան ժամանակ: Դէպի պետականութիւնը տածած այս բացայայտօրէն թշնամական վերաբերմունքի պատճառները աւելի շատ եւ աւելի շուտ հոգեբանական են: Սոցիալիստական վարդապետութիւնը թափ ու ծաւալ ստացաւ մասնատիրական կարգերի ծաղկման շրջանին: Կապիտալիստական տնտեսակարգը պայծառօրէն ցուցադրեց դասակարգերի տնտեսական տարբերութիւնն ու նրանց հակադիր շահերի ներհակութիւնը, իսկ պետական իշխանութիւնը, որ հովանաւորում եւ պահպանում էր այս կարգերը, յայտարարուեց իբրեւ դասակարգային իշխանութիւն: Պետութիւնը, ըստ սոցիալիստական տեսաբանութեան, յայտարարուեց իբրեւ տուեալ պայմաններում եւ տուեալ միջավայրի մէջ գործող ռէալ ուժերի փոխ-յարաբերութեան մէկ արգասիք, որ այսօր կայ, որովհետեւ կան եւ գործում են այդ ուժերը, իսկ վաղը, այդ նոյն ուժերի վերացման հետ մէկտեղ, ինքնին եւ անխուսափելիօրէն պէտք է վերանայ նաեւ պետութիւնը:
Այսպիսով, ամէն չարիքի աղբիւր դասակարգօրէն շերտաւորուած հասարակութեան տնտեսական անհաւասարութեան մէջ տեսնելով, սոցիալիզմը, չարիք համարեց նաեւ պետութիւնը, որովհետեւ այս վերջինը իր տրամադրութեան տակ եղած բոլոր միջոցներով յենակէտ էր հանդիսանում դրամատիրական կարգերին: Եւ միամտօրէն ենթադրւում էր, որ ճիշդ նոյն օրը, երբ դասակարգային ներհակութիւնները վերանան եւ ընկերվար ապադասակարգային հասարակակարգը տիրապետի, այդ նոյն օրը պատմութեան սեփականութիւնը պէտք է դառնայ նաեւ պետութիւնը – ամէն ձեւի եւ տեսակի – եւ մարդիկ պիտի ապրին՝ հաշտ, համերաշխ, գոհ ու երջանիկ՝ առանց երբեւէ որեւէ քաղաքական իշխանութեան կարիքը զգալու: Միայն քաղաքացիների փոխադարձ յարաբերութիւնները կարգաւորող մեքանան, որ ապագայ ընկերվար հասարակակարգի մէջ պիտի ստեղծուէր եւ իր գոյութիւնը պահէր, այդ, այսպէս կոչուած, տնտեսա-վարչական ֆունկցիաներ ունեցող հիմնարկութիւնները պիտի լինէին, որոնց ամբողջ կոչումն էր լինելու՝ սոցիալիստական հիմերով կարգաւորել եւ տանել տնտեսական բարիքների բաշխման գործը:
Պետականութեան դէմ եղած թշնամանքի հոգեբանական հիմունքները ակներեւ են միանգամայն: Սոցիալիստական վարդապետութիւնը, դէմ լինելով դասակարգօրէն շերտաւորուած հասարկակարգին, դէմ էր նաեւ այդ հասարակակարգի ծնունդը եղող պետութեան, եւ, ձգտելով մէկ հասարակակարգի, ուր դասակարգեր պէտք է լինին, համոզուած էր նաեւ, որ այդ հասարակակարգի մէջ չպէտք է լինի նաեւ որեւէ պետական իշխանութիւն:
Պարզ է այն մեթոտաբանական սխալը, որ տեղ էր տուել ընկերվարական վարդապետութեան մէջ: Սոցիալիզմը պետականութեան սկզբունքը շփոթել էր նրա կոնկրետ կիրառումների հետ, նոյնացրել էր քաղաքական իշխանութեան յարատեւութեան պահանջը՝ անցողակի կեանք ունեցող պետական ձեւերի հետ, բոլոր հասարակարգերի ու բոլոր ժամանակների համար անհրաժեշտ որեւէ իրաւակարգի անխուսափելիութիւնը համարելով դրամատիրական իրաւակարգի պարզ շարունակութիւն, վճռականօրէն ծառայել էր մինչեւ իսկ պետականութեան ստուերներին դէմ:
Այդպէս էր մինչեւ այսօր, սակայն այդպէս չի կարող լինել սրանից յետոյ:
Այսօր, երբ այլեւս պարզ են այն չափազանցութիւնները, որոնք յատուկ էին սոցիալիզմին՝ նրա սկզբնական շրջանին. երբ պարզ է ու ակնբախ, որ ազգերը պէտք է ապրին, առանց երբեւէ ձուլուելու «մարդկութիւն» կոչուած անգոյն, անորոշ, անմիս եւ անարիւն գորշ զանգուածի մէջ. երբ ստոյգ է, որ մարդկանց եւ ազգերի կեանքը միշտ էլ պէտք է կարգաւորուին իրաւական որոշ կանոն-հրահանգներով, ապա պէտք է ընդունել իբրեւ ճշդուած եւ անառարկելիօրէն ապացուցուած մէկ իրողութիւն նաեւ այն, որ կանխատեսելի ապագայում, սոցիալիստական կարգերի տիրապետութեան ժամանակ, պիտի լինի եւ պիտի մնայ նաեւ պետական որոշ մեքենայ: Նա զրկուած կը լինի իր մի շարք յատկանիշներից, որ բնորոշ են ժամանակակից պետութիւնների համար. նա կը ծանրաբեռնուի նոր ֆունկցիաներով, որ ծնունդ կ'առնեն նոր հասարակակարգի մէջ. նա կը լինի ապադասակարգային իշխանութիւն, որովհետեւ դասակարգերը այլեւս կը դադրին գոյութիւն ունենալուց, սակայն նա կը լինի եւ կը մնայ իբրեւ միանգամայն որոշ պետական իրաւակարգ:
Ահա պետականութեան այս յաւէտ ապրող պահանջն է, որ իր սկզբունքային ձեւակերպումը պէտք է ունենայ, պիտի դառնայ ընկերվարական վարդապետութեան ներքին եւ անբաժան մասը եւ իր պատուաւոր տեղը պիտի գրաւի մեր ծրագրի ընդհանուր, ներածական բաժնի մէջ:
Եւ այն ժամանակ, պիտի հաւատալ, որ այլեւս չի կրկնուի այն արտառոց երեւոյթը, որ տեղի ունեցաւ մեր կուսակցութեան վերջին համաժողովին:
Հ. Յ. Դաշնակցութեան վերջին, 9-րդ համագումարը, «հանդիսաւորապէս նուիրագործելով անկախ Հայաստանի պահանջը», գտել էր, որ իր այս նուիրագործումը, այսինքն՝ Հայաստանի անկախութեան պահանջը ժամանակաւոր միջոց է միայն աւելի բարձր նպատակի համար, ինչպիսին է, օր., սոցիալիզմը, եւ այդ պատճառով էլ՝ նա իր այս նուիրական ու գերագոյն ակտը, ակնածանքով ու համեստութեամբ դէպի ընկերվարութիւնը լեցուն, ամօթխածօրէն զետեղել էր ծրագրի նուազագոյն բաժնի մէջ:
Մարքսիզմի ահաբեկման հետեւանքները ակներեւ են ինքնին. միանգամայն պարզ է ու բացայայտ այն սխալ ըմբռնումը, որ կուսակցութիւնն ունի ընկերվարութեան եւ անկախութեան մասին:
Փաստը – յամառ է սակայն. փաստը աւելի զօրաւոր է, քան ինքը «ճշմարտութիւնը». իսկ փաստերը գալիս են ասելու, որ ճիշդը – մեր տեսակէտն է:
Այսպիսով՝
1. Անկախութեան գաղափարը, ճիշդ ինչպէս ազգութեան գաղափարն է, պիտի դառնայ Հ. Յ. Դաշնակցութեան գերագոյն եւ մշտատեւ նպատակներից մէկը եւ իր սկզբունքային ձեւակերպումով տեղ գտնի նրա դաւանագրի առաւելագոյն բաժնի մէջ:
2. Ընկերվարութիւնը մեզ համար ընդունելի լինելու համար, անկախութեան գաղափարը իբրեւ իր ներքին, անբաժան տարրերից մէկը պիտի ունենայ:
3. Սոցիալիզմն է, որ ծնունդ պիտի լինի դասակարգային, ազգային եւ անկախական հաւասարութիւնը սատարող գաղափարների եւ ոչ-ընդհակառակը:
4. Պետական որոշ իրաւակարգի գոյութեան անհրաժեշտութիւնը, նորէն իր ընդհանուր, սկզբունքային ձեւակերպումով, սոցիալիզմի ներքին տարրերից մէկը պիտի դառնայ:
*«Ծրագիր», Ժընեւ, 1910