Տարօնի զաւակ էր Գեղամը, Մշոյ դաշտի Խէյրիան գիւղացի Կարապետ քահանայ Տէր Կարապետեանի որդին: Ծնած էր 1865ին: Նախնական կրթութիւնը ստացած էր ծննդավայրին մէջ, հօր խնամքին տակ, որ ջերմեռանդ հաւատացեալի եւ ուսումնասէր մարդու համբաւ ունէր: Այնուհետեւ, շուրջ եօթը տարի, մինչեւ 1883, յաճախած է Ս. Կարապետ վանքի Ժառանգաւորաց դպրոցը եւ ատեն մըն ալ Մուշի Միացեալ Ընկերութեան վարժարանը, եւ, վերջապէս, երկու տարի (1885-87) աշակերտած է Էջմիածնի Գէորգեան Ճեմարանը:
Ուշիմ, ուսումնասէր եւ յամառ աշխատող՝ Գեղամ դպրոցական տարիներուն կը յաջողի ձեռք բերել մտաւոր մեծ պաշար եւ հայոց պատմութեան ու մատենագրութեան մասին լուրջ ծանօթութիւն: Պատանեկութեան շրջանէն իսկ իր մէջ արմատացած էր գրականութեան, գիրի ու դրպցութեան հանդէպ յատուկ հետաքրքրութիւն եւ սէր: Երբ Գէորգեան Ճեմարանէն վերադարձաւ իր ծննդավայրը, արդէն մտքով ու նկարագրով կազմաւորուած երիտասարդ էր: Հայրը կ'ուզէր, որ որդին իրեն յաջորդէ ու քահանայ ըլլայ: Բայց եկեղեցական սքեմը չէր հրապուրեր Գեղամը, որ 1888ին հաստատուեցաւ Մուշ՝ իբրեւ Առաջնորդարանի քարտուղար:
.png) |
| Մշոյ Ս. Կարապետի վանքը (Աղբիւր՝ Պոտիլ Պիէօրնի հաւաքածոյ) |
Ութսունական թուականներուն, ինչպէս ամէն տեղ, Տարօն եւս կ'ապրէր հայրենասիրական խմորումներու շրջան մը: Խրիմեան Հայրիկի, Մ. Սարեանի եւ Կովկասէն եկած «առաքեալներու» ազդեցութեան տակ կը պատրաստուէր հայրենասիրական ըմբոստ սերունդ մը, որ այլեւս չէր ուզեր համակերպիլ թուրք եւ քիւրտ հարստահարիչներուն: Մարգար Վարժապետ եւ Ներսէս վարդապետ Ղարախանեան լուսաւորութեան սերմեր կը ցանէին գիւղացիութեան խոպան դաշտերուն մէջ եւ երիտասարդներուն մէջ վառ կը պահէին ազատութեան եւ հայրենասիրութեան կրակը: Հայոց լեռներուն մէջ սկսած էին երեւիլ հայ «աւազակներ», որոնք անողոք կռիւ կը մղէին քիւրտերու դէմ: Արաբոյի անունը կը թնդար ամէն կողմ:
Այս շարժումին հաղորդակից էր նաեւ Գեղամ, որ Կովկասէն վերադարձած էր յեղափոխական գաղափարներով համակուած: Իբրեւ Առաջնորդարանի քարտուղար, ան յարաբերութեան մէջ էր շատ շատերու հետ եւ մօտէն ծանօթ՝ բոլոր անցուդարձերուն: Հայ ժողովուրդին անմխիթար վիճակը ցասումով կը լեցնէր զինք:
1889ին, կը պատահի Գիւլիզարի դէպքը: Իր շահատակութիւններով ծանօթ քիւրտ Մուսա բէկը կ'առեւանգէ Ղարս գիւղէն Մերոյի աղջիկը՝ Գիւլիզարը: Այս դէպքը վրդովում կը պատճառէ բոլոր հայութեան՝ Պոլսէն մինչեւ Կովկաս, արձագանգ գտնելով նաեւ եւրոպական մամուլին մէջ:
Ամէն կողմ բողոք կը բարձրանայ. կը պահանջուի պատժել ոճրագործը: Մուշի մէջ այս շարժումին գլուխը կ'անցնի Գեղամ: Կառավարութիւնը կը ստիպուի տեղի տալ եւ Մուսա բէկը ձերբակաելով կը փոխադրէ Պոլիս՝ դատելու համար: Գիւլիզարի դատը հետապնդելու համար՝ Պոլիս կը մեկնին նաեւ յիսուն հայ գիւղապետներ: Գեղամ եւս կը հետեւի անոնց եւ Պոլսոյ մէջ, Պատրիարքարանին ու ազգային շրջանակներուն աջակցութեամբ՝ կ'աշխատի Գիւլիզարի դատի յաջողութեան համար: Այս առիթով կը ծանօթանայ մայրաքաղաքի մտաւորական ու գրական դէմքերուն:
Գիւլիզարի դատը կը վերջանայ Մուսա բէկի դատապարտութեամբ, որ մեծ խանդավառութիւն կ'առաջացնէ հայ հասարակութեան եւ, մասնաւորապէս, Տարօնի ժողովուրդին մէջ: Գեղամ յաղթականօրէն կը վերադառնայ Մուշ: Այլեւս ժողովուրդի աչքին բարձր հեղինակութիւն վայելող գործիչ էր եւ պայքարող երիտասարդութեան առաջնորդ: 1892ին կ'ամուսնանայ Գիւլիզարի հետ, բայց չի կրնար երկար ատեն մնալ Մուշ: Շուտով Մուշ կը վերադառնայ բանտէն «փախած» Մուսա բէլը՝ վրէժով լեցուած ընդհանրապէս հայութեան եւ յատկապէս Գեղամի դէմ: Եւ Գեղամ, ստիպուած, կը հեռանայ Տարօնէն եւ 1894էն 96 կը վարէ Տիգրանակերտի Առաջնորդարանի քարտուղարի պաշտօնը:
1896ին Գեղամ կը վերադառնայ Մուշ եւ Առաջնորդարանի քարտուղարութիւնը կը վարէ մինչեւ Սահմանադրութիւն՝ միաժամանակ վարելով ուսուցչութեան պաշտօն՝ Մխիթարեաններու վարժարանին մէջ: Արդէն Դաշնակցութեան մէջ էր եւ ծանօթ Տատրակ ու Ասողիկ անուններով:
Բեղուն կ'ըլլայ նաեւ Գեղամի գրական գործունէութիւնը: Երիտասարդ տարիքէն ան կը կատարէ գրական փորձեր, թղթակցութիւններ կը ղրկէ Պոլսոյ օրաթերթերուն եւ պարբերաթերթերուն: Բացի ընթացիկ նիւթերէն, ան ունի նաեւ բազմաթիւ գրուածքներ, պատմուածքներ, բանասիրական ուսումնասիրութիւններ, յիշատակարաններ եւ յուշեր, որոնց մէկ մասը միայն հրատարակուած է օրաթերթերու եւ պարբերաթերթերու մէջ, իսկ մեծ մասը կը մնայ անտիպ: Տարօնի Հայրենկց. Միութեան նիւթական աջակցութեամբ «Հայ Նահատակ Գրագէտներու Բարեկամներ»ը, 1931ին, լոյս կ'ընծայեն «Տարօնի Աշխարհը – պատկերներ ու պատմուածքներ»ը:
Սահմանադրութենէն ետք, 1908ին, Գեղամ կ'ընտրուի ու կը մնայ Օսմանեան խորհրդարանի անդամ մինչեւ 1915: Այդ ընտրութիւնը, եթէ մէկ կողմէ գնահատութեան եւ յարգանքի արտայայտութիւն էր իր հայրենակիցներուն կողմէ, միւս կողմէ՝ Տարօնը ունեցաւ իր իղձերուն եւ պահանջներուն աննկուն, անձնուէր եւ անկաշառ պաշտպանը՝ խորհրդարանէն ներս, կառավարութեան մօտ: Նոյն տարիներուն Գեղամ Ազգ. Երեսփոխանական Ժողովի անդամ է՝ Տարօնի շրջանէն:
1915ի Ապրիլեան Եղեռնի օրերուն Գեղամ վարակուած էր հիւծախտէ, որուն պատճառով կ'ազատի աքսորէն: Ազգային վիշտը եւ ընկերներուն մահը, ազգի գլխուն հասած աղէտը աւելի եւս կը ծանրացնեն իր առողջական վիճակը: Գեղամ կը մեռնի 1918 Նոյեմբեր 28ին, վշտաբեկ, բայց եւ մխիթարուած Հայաստանի Հանրապետութեան ստեղծումով: