Հայկական Հանրապետութիւնը Մեր Յոյսերուն Խարիսխն է
Օրուան նշանաբանն է այդ: Եւ գերագոյն ժամանակ է, որ իւրաքանչիրւ հայ տոգորուի այդ փրկարար նշանաբանով, գիտակցի հրամայական անհրաժեշտութիւնը ուժերի ներդաշնակ ու գործօն համադրութեան, հանդէպ թշնամու եւ բարեկամի, հանդէպ գիշատիչ հորդաների, որ անդուլ յօշոտում են հայրենիքի ցնցոտիապատ ու վտիտ մարմինը, հանդէպ դաշնակից պետութիւնների, որոնցից սպասում ենք մեր արդար իրաւունքի նուիրագործումը: Հայ ազգը պէտք է ներկայացնէ մէկ ճակատ միայն՝ թէ մայր երկրում եւ թէ դուրսը, գաղութների մէջ, քաղաքակիրթ մարդկութեան աջեւ, Իրաւարար ատեանի առջեւ:
Վտանգը ուժգին բախում է մեր դռները: Հայոց հորիզոնը դեռ պատուած է անստուգութեան կասկածի, երկիւղի մառախուղով:
Եւ այդ անվերջանալի ու դողացնող քաոսի մէջ, այդ հանուր անապահովութեան, թշնամանքի ու հալածանքի շրջանում մէկ գերագոյն սփոփանք ունինք, յենման մի կէտ, համեստ բայց զօրաւոր եւ յուսատու մի պատուար – մեր կազմակերպուած Պետութիւնը – որ իր անծայր, ողբերգական թշուառութեան մէջ իսկ ճակատապինդ ու խիզախ, կուրծք է տալիս բոլոր կործանարար հեղեղներին եւ առ այժմ կարողանում է պահել իր բազմաթիւ ոսոխներին պատկառելի տարածութեան վրայ: Տաս ամիս առաջ նա դուրս նետեց իր հողերից քրիստոնեայ դրացիին, որ մեր ծով տառապանքից օգտուելով, գերմանական սուինների վրայ յենուած, յղացել էր նուաճողական ծրագիր, որոշել էր տիրանալ Հայաստանի մի մասին: Իսկ հազիւ մէկ ամիս առաջ, հանրապետական զօրքը, բոբիկ, կիսամերկ եւ անպարէն, մի շարք փայլուն յաղթութիւններով չէզոքացրեց թիւրքօ-թաթարների յարձակողական ուժը, մաքրեց Ղարսի ամբողջ շրջանը եւ արիութեան ու անձնազոհութեան փաստերով հիացրեց օտարներին:
Այդ զօրքն է առայժմ մեր յոյսն ու ապաւէնը, պետութիւնն է առ այժմ հայութեան տենչանքների կռւանը, թէ այսօր, երբ գալարւում ենք ճգնաժամի մէջ եւ թէ վաղը, երբ մի անգամ եւս, չար բախտի դաւաճանութեամբ կարող ենք իսպառ չքուիլ աշխարհից, մնալ առանց մանտաթերի, մնալ առանց աջակցութեան: Դիտեցէք միայն այդ գետնաքարշ մամուլի յայտարարութիւնները, մեծ, ազդեցիկ օրգանների՝ որոնցից սպասում ենք մեր արդար դատի պաշտպանութիւնը, որոնք սակայն վերստին լքում են մեզ եւ վերստին փաստաբանում Թիւրքիոյ ամբողջութեան հին, բորբոսած հաւատամքը...
Խո՛ւլ է աշխարհը, անտարբեր ու նոյնիսկ հեգնոտ՝ դէպի մեր անլուր Գողգոթան, դէպի մեր ծով զոհաբերութիւնները, դէպի մեր բոլոր աղերսագին դիմումները, դէպի մեր բոլոր յուսահատ հաւարները:
Խո՜ւլ է դիւանագիտութիւնը, բութ ու անտարբեր դէպի բոլոր զգացական ու իտէական ազդակները. նա գործ ունի միայն ու միայն կենդանի, ազդու իրականութեանց հետ:
Հինգ դարու անարգ գերութիւնից յետոյ, դժոխային չարչարանքների ու անբաւ զոհաբերութիւնների գնով, Հայ մնացորդները – արեւելահայ ու արեւմտահայ ռազմիկ ու ժողովուրդ թեւ թեւի – ստեղծեցին այդ փոքրիկ հանրապետութիւնը: Պատուի, խղճի, հայրենասիրութեան պարտք էր իւրաքանչիւր հայի համար՝ գուրգուրանքով ողջունել այն եւ ջանալ ամրապնդել ու զօրացնել այն՝ համայն ազգի միահամուռ աջակցութեամբ: Օտարը, Եւրոպան, Ամերիկան, որ պաշտօնապէս չյայտարարելով, իրականութեան մէջ ճանաչել էր Հայ Հանրապետութիւնը եւ յարաբերութեան մտել նրա հետ, օտարը, որ ուշի ուշով հետեւում էր մեր կեանքի անցուդարձին, կ'ուզէր տեսնել, թէ ինչպիսի ընդունելութիւն է գտնում հայոց անկախութեան այդ առաջին փորձը բոլոր հայ շրջաններում, մասնաւորապէս գաղութների մէջ, Պոլսէն մինչեւ Փարիզ, գահիրէէն մինչեւ Լոնտոն ու Ամերիկա:
Եւ օտարը շատ բան տեսաւ մեզ համար անպատուաբեր... Նա տեսնելու պէտք էլ չունէր, հայ մարդը, մեր «ներքին տաճիկը», հրապարակագրի կամ հռետորի ծիրանին հագած ինքն էր հրապարակով, թեթեւամտօրէն անգիտակից վատութեամբ վարկաբեկ անում Հայկական հանրապետութիւնը – ի մեծ ցնծութիւն մեր թշնամիների – հռչակելով այն իբրեւ խորթ, անհարազատ մի վիժմունք. իբրեւ թիւրքի, գերմանի «ստեղծագործութիւն»: Եւ մենք տխուր հարկի մէջ էինք – ամբողջ մէկ ու կէս տարի – ճանչցնել տալու Հանրապետութիւնը մերայիններին, նախ քան աշխատել, որ օտարը ճանաչէ այն: Գալոց պատմագիրը անհնարին ցասումով պիտի արձանագրէ այս հազուագիւտ aberration-ը, մտքի ու խղճի այս անօրինակ մթագնումը:
Չխօսինք սակայն անցեալի մասին, համարենք այն՝ անդառնալիօրէն անց: Բարեբախտաբար, չնչին փոքրամասնութիւն են այդ անգիտակիցները, որ այս բաղդորոշ վայրկեաններում ստանձնել են «ներքին տաճիկի» դերը եւ նրանք գտնւում են գրեթէ բացառապէս գաղութների մէջ, որոնք, յայտնի է, շտադալար գետին են ամեն տեսակ բարքերի սնուցման համար:
Հայկական Հանրապետութեան գաղափարը կարճ միջոցում նուաճեց թիւրքահայ բազմամարդ գաղութները եւս – մտաւորականութիւն ու զանգուած – նուաճեց իր էութեան անդիմադրելի հրապոյրով, իր հերոսական մաքառումով ընդդէմ թշնամու, իր շինարար գործերով ու փորձերով:
Հայ գաղութային ժողովրդի առողջ բնազդը մի վայրկեան կարկամելուց յետոյ, խօսեց բարձրաձայն, իր անվերապահ համակրանքը յայտնելով Հայաստանի առաջին Հանրապետութեանը: Ապացոյց այն խանդավառ ընդունելութիւնը, որ գտաւ Ամերիկայի մէջ Հանրապետութեան միսսիոնը, Քաջազնունիի եւ Արմէն Գարօի առաջնորդութեամբ: Ապացոյց եւ բազմաթիւ հանրագրութիւններն ու հեռագիրները, որ ստանում է շարունակ այլեւայլ գաղութներից Հանրապետութեան Փարիզի պատւիրակութիւնը: Իսկ ի՞նչ ասել այն յուզիչ կոչի մասին, որ ուղղում է Մխիթարեան միաբանութեան հինաւուրց օրգան «Բազմավէպ»ը, ի պաշտպանութիւն Հայոց նորածիլ անկախութեան: Մի անգամ եւս հռչակաւոր Ուխտը Հայ ժողովուրդի սրտից խօսեց, Հայ ժողովրդի դատը պաշտպանեց ընդդէմ անգիտակիցների ու ապիկարների:
Նա գիտէ, այդ ժողովուրդը, նա շատ աւելի լաւ գիտէ գնահատել իր ազգային արժէքները, քան որոշ կարգի մտաւորականներ. նա գիտէ որ, ռուսահայ-թիւրքահայ վէճը արուեստական յօրինուածք է մի քանի յանցագործ մտքերի, նա գիտէ, որ ռուսահայ լաւագոյն երիտասարդութիւնը երեսուն տարուց ի վեր ապրել ու շնչել է թիւրքահայ դատով, երեսուն տարուց ի վեր տապակուել է մարտիրոսութեան խարոյլների վրայ թիւրքաց Հայաստանի բոլոր ծայրերում, երազելով տեսնել մի օր անկախութեան դրօշը պարզուած թէկուզ մի հատ վիլայէթի մէջ, թէկուզ միայն Սասնոյ կամ Զէյթունի լեռնաստանում. նա վիտէ, որ անմիտ, անհեթեթ զրոյցներ են – տաճկի զրոյց – ոմանց գաղտասուքները՝ թէ ռուսահայը կ'ուզէ «կլլել» իր թիւրքահայ եղբօրը, թէ նա կը ձգտի հեժեմօնիի, գերիշխանութեան, թէ «Դաշնակցութիւն»ը կ'ուզէ բռնատիրել հրապարակին, թէ նա կը հալածէ այլադաւան հայ տարրերը. նա գիտէ, որ կովկասահայը՝ Դաշնակցականը նոյնպէս հայ են. որ Ահարոնեանները, Խատիսեանները առնուազն նոյնքան հայ են, որքան իրենց չարախօս հակառակորդները. նա գիտէ, գերջապէս, որ բոլոր քիչ-շատ առաջադէմ երկիրների մէջ կայ ազդեցիկ մի կուսակցութիւն, ժողովրդական քուէների մեծամասնութեան տիրացող. գիտէ, որ մի շարք նորաստեղծ պետութիւնների մէջ – Լեհաստան, Չեխօ,Սլովաքիա, Գերման-Աւստրիա – ընկերվարական կուսակցութիւնն է իշխում պարլամենտի ու կառավարութեան մէջ, որ համոզուած ընկերվարականներն են Պիլգուդսկի, Մասարիկ, Ռեններ, որ ընկերվարական է անգամ Վիլհէլմ Բ.ի յաջորդը, գերման Հանրապետութեան նախագահն ու վարչապետը եւայլն եւայլն:
Հայ ժողովուրդը, արեւմտահայ թէ արեւելահայ, գիտէ այդ բոլորը եւ թոյլ չիտայ այլեւս, որ մոլորեցնեն իր միտքը, թունաւորեն իր սիրտը ամէն տեսակ յախուռն ու այլանդակ զրոյցներով:
Անցեալն է անց: Թողենք հիւանդագին ու կորստաբեր պայքարը, գէթ մի քանի ամսով լռեցնենք ազգակործան կիրքը: Եթէ գէթ այսօր ողջ հայութիւնը չխօսէ մէկ ընդհանուր բարբառով, վիժած է մեր դատը: Այդ ընդհանուր բարբառի առաջին պահանջներից մինն այն է այս վայրկեանիս, որ ձգտենք ուշ քան երբէք միահամուռ ճիգերով արժեցնել աշխարհի առաջ մեր արեան գնով ձեռք բերուած Հանրապետութիւնը, ճանչցնել զայն դաշնակից պետութիւններին:
Եթէ դեռ կան հրապարակի վրայ անդարմանելիօրէն ծուռ մտքեր, խտրականութեան ցաւագար տենդով բռնուած, պէտք է չէզոքացնել նրանց վնասակար շահատակութիւնները, հայ եւ օտար շրջաններում:
Հանրապետութեան պատուիրակներին չէ, որ պիտի մեղադրեն անհաշտութեան մէջ: Իրենց հաշտարար տրամադրութեան ամենամեծ ապացոյցը տուին նրանք մի տարի առաջ, երբ ընդունեցին Փարիզ գումարուած խորհրդաժողովը, իր չափազանց տարօրինակ կազմով, իբրեւ փորթ-բարօլ Թրքահայաստանի ու թրքահայ դատի: Այնուհետեւ զիջում զիջման վրայ: Նոյնը երկրի մէջ. ո՞վ է բանադրանք հրատարակել «Ժողովրդական Կուսակցութեան» դէմ: Հակառակ որ Հայաստանի ժողովուրդը քիչ քուէ կուտայ այդ կուսակցութեան – Դաշնակցականները պատրաստ են այսօր եւս, ինչպէս միշտ ընդունել քօալիսիօն ձեւի կառավարութիւն, պատրաստ են ձայն տալ, որ Ժողովրդական կուսակցութեան մարդիկ եւս մտնեն Հայաստանի կառավարութեան մէջ:
Մենք աղանդաւոր չենք եւ համոզուած ենք, որ հայրենիքի փրկութեան ու վերաշինութեան հսկայ գործը մէկ կուսակցութեան գործ չէ այլ բոլոր հայրենասէր տարրերի ներդաշնակ միութեան գործ:
Յանցաւոր կը լինին եւ գալոց սերունդների ձեռքով անարգ սիւնին կը գամուին նրանք, որոնք այս տագնապալի եւ ճակատագրական օրերում չեն ղեկավարուի ընդհանուր ու նուիրական գործի մտահոգութեամբ, չեն տոգորուի մեր հոգեվարք ժողովրդի իրական իղձերով, այլ առաջ կը տանեն լոկ անձնական քմահաճոյք եւ կը ցանեն Հայոց հրապարակի վրայ խտրականութեան, դատի ու պառակտումի թոյնը: