 |
| Մուշ-Սասունի քարտէզը՝ պատրաստուած Ժընեւ, 1904-ին, Հ. Յ. Դաշնակցութեան կողմէ Վահան Մանուէլեան (Կարապետ Տողրամաճեան) Նկարը՝ ՀՅԴ Պատմութեան Թանգարան-Հիմնադրամին |
Ապրիլ 11-ի կռւին կը մասնակցէին քրդեր, ձիաւոր ոստիկաններ և զօրքերը: Ապրիլ 12-ին Բաղէշի կուսակալը իր հետ ունենալով 5 թնդանօթներ և ստւար թւով զօրքեր, ինչպէս նև Մշոյ և Բաղէշի առաջնորդները և երևելիները, կուգայ Լաճըկանցիք: Օրեր առաջ արդէն լուր տրւած էր, թէ կառավարութիւնը նախ բանակցութեան պիտի մտնէ, բայց կուսակալի մարդիկ կրնան խաբէութեամբ յանկարծակիի բերել յեղափոխականները և Սասնոյ ժողովուրդը: Կուսակալի այս դիտումներուն հաստատութիւն կուտային նաև իր հետ բռնի կերպով բերւած անձերը և թնդանօթները:
Ապրիլ 12-ի իրիկուան, ժամը 10-11, կուսակալի կողմէ իբր պատգամաւոր Սէմալ կուգայ Ս. Յովհաննէսի վանահայր Առաքել վարդապետը: Սա իր հետ կը բերէ պատրիարքին կոնդակը և Մշոյ առաջնորդարանի գրած ապրիլ 10 թւակիր գիր մը, որուն տակ ստորագրած էին Մշոյ և Բաղէշի առաջնորդները, Առաքել վարդապետ և Մշոյ քաղաքական ժողովոյ անդամները: Այս գրոյն բովանդակութիւնը այն էր, թէ յեղափոխականները անձնատուր ըլլան և ապահով դառնան տեղերնին, իսկ տեղացի ժողովուրդն ալ ամէն կերպով հպատակի կառավարութեան և սպասէ անոր շնորհներուն. հակառակ պարագային՝ կառավարութիւնը խիստ միջոցներու պիտի դիմէ:
Սէմալ կը գտնւէին իրենց խմբերով Հրայր և Անդրանիկ, մաս մըն ալ շէնըքցի, ալիանցի, կէլիէկուզանցի և ախպիի իշխաններ: Ասոնք պատգամաւորին կը պատասխանեն, թէ «անմիջապէս չեն կարող պատասխանել, քանի որ իրենց ընկեր Վահան կը գտնւի Տաղվրներ և մաս մըն ալ իշխաններ ներկայ չեն. պէտք է բոլորը հաւաքւին տեղ մմը գիշերը և կամ յաջորդ օրը, ժողով կը կազմեն, պատասխանը պատրաստեն և զինքը ճամբու դնեն»: Պատգամաւորը կը մնայ:
Անմիջապէս Հրայր, Անդրանիկ և տեղացի իշխաններ ժողով մը գումարելով, կ'որոշեն յաջորդ առաւօտ Գեղաշէնի մէջ ժողով մը կազմել. բայց որովհետև իրենց անձնատւութեան պատասխանը մերժողական պիտի ըլլար, կ'որոշեն պատասխանելէ վերջ Ալիանքի, Սէմալի, Գեղաշէնի, Շուշնամերկի, Տաբըքի, Իրիցունքի ևլն գիւղերու ուժերը ժողովուրդը հաւաքել Կէլի, բոլորը մէկտեղ, և թշնամուոյն գալստեան սպասել: Այս բոլոր գիւղերը կրակի կը տրւին: Անդրանիկ գիշերով կը մեկնի դէպի Տաբըք, մաս մը զինւոր կուղարկւին Ալիանցիք և մաս մը ժողովուրդ ալ իրենց գիւղերը:
Գիշերով լուր կը տրւի Վահանին, որ հասնի շուտով Գեղաշէն: Վահան 13-ի առաւօտ կանուխ կը հասնի Գեղաշէն և տեսնելով որ մարդ չկայ, անմիջապէս լուր կուտայ Սէմալ և Տաբըք, որպէս զի շուտով հասնին և՝ մինչ կըսպասէ ընկերներու գալստեան, ահա անոնց տեղը հրացանի ձայներ և օգնութեան կոչեր է որ կը լսւին... Վահան անմիջապէս իր քով եղած մի խումբ զինւորներ քանի մը գուղացիներու հետ կ'ուղարկէ օգնութեան ու ինքն կը բարձրանայ Շուշնամերկի գլուխ և միւս կողմէն ալ լուր կը ղրկէ Անդրանիկին, որ օգնութեան հասնի Սէմալի: Գեղաշէն գիւղն ալ կը վառւի:
Առաւօտեան ժամը 1-ին, Հրայր՝ Սէմալի մէջ հարկ եղած կարգադրութիւններ ընելէ վերջ, երբ կը պատրաստւի մեկնիլ Գեղաշէն, կը նշմարէ, որ թւիրք բանակներ Մերկէմօզանի ճամբով առաջ կուգան: Մերոնք նախ կը կարծեն, թէ ցոյց մըն է այդ, բայց յետոյ կը համոզւին, որ կատարեալ շարժումն մըն է և կը յառաջանան Շէնըքի միջով դէպի Սէմալ: Անմիջապէս կրակ կուտան Սէմալն ու Դաշտակը և խումբ մը յեղափոխականներ ու ներկայ գտնւող ժողովուրդ երկու մասի կը բաժնւին,– մէկ մասը Սեպուհի և Մուրադի հետ կը բռնեն Բլրիկ, իսկ միւսը՝ Հրայրի առաջնորդութեամբ՝ կը բարձրանան գիւղի վերևի քարերը և կը պատրաստւին դիմադրութեան: Կուսակալը իրարու ետևէ հինգ անգամ թնդանօթներ արձակել կուտայ Սէմալի վրայ և զօրքերը երկու խումբի բաժնւած՝ կ'արշաւրեն դէպի Սէմալ: Թէև մեր տղայոց դիրքերը անյամար էին և իրենց թիւը շատ նւազ թշնամու ահագին բազմութեան ու բանակներուն ահնդէպ, բայց որպէս զի Սէմալի ժողովուրդը կարող ըլլայ իր կնիկ ու ճիժերը ապահով կերպով անցնել Կէլին, կը ջանան կասեցնել զօրաց ընթացքը:
Երկու կողմէն խիստ հրացանաձգութիւն կըլլայ. թնդանօթները անգամ մըն ալ կ'որոտան և մեր զինւորներ՝ կռւին սաստկութիւնը և դիմադրութեան դժւարութիւնները տեսնելով, ալ չեն ուզեր երկար մնալ և - մանաւանդ Սէմալի կանայք ու երեխայք ալ արդէն բաւական ապահով ըլլալով – դէպի ետ կը քաշւին, սարի վրայ դիրքեր բռնելու ու կռիւը շարունակելու նպատակով:
Թշնամիին անհամար զօրքերը և քրդեր (10-12,000), մեր կռւողները իրարմէ կը բաժնեն: Սարերը ձիւն, դիրքը անյարմար, բայց մեր կտրիճները առանց վայրկեան մը կորսնցնելու, պաղարիւնութեամբ կը շարուակեն կռիւը զանազան կողմերու վրայ: Կռիւը կ'երկարի Մխիթարայ խորէն մինչև Ալիանցոց գլուխը: Անձրևի պէս կ տեղայ գնդակները և թնդանօթները անընդհատ կ'որոտան: Գլուխն գնդակի հարւած մը ընդունելով՝ Չայի մէջ կը նահատկւի մեր անփոխարինելի ընկերը՝ Յեղափոխութեան անվհատ Առաքեալ՝ ՀՐԱՅՐ (Արմենակ Ղազարեան – Դժոխք): Անկից քիչ մը վերջ կը նահատակւի Սէմալցի ԿՐՊՕՆ. զինւոր ՄԱՐՏՕՆ ալ ոտքէն վիրաւորւած՝ կը մնայ իր տեղը:
Կռւողներէն մաս մը Չայի վրայով կ'ելնեն Կէլիի կողերը, որոնց ետևէ կը խուժէ նաև զօրքն ալ: Մինչև այս կէտը՝ պատերազմը մեզ համար աննպաստ կը դառնայ: Բայց երբ չորս կողմէն, Անդրանիկ իր խմբով և ուրիշ խմբապետներ կը հասնին օգնութեան, մեր կռւողները նոր ուժ առնելով՝ թշնամիին կողմերը կը զարնեն և աւելի կատաղօրէն կը յարձակին զօրքերի վրայ: Խուճապ կըսկսի զօրաց և քրդաց մէջ. կըսկսին փախչիլ դէպի ետ: Մաս մը զինւորներ կը մնան հովիտի մէջ և անխնայ կը կոտորւին: Միւնսեր ցիրուցան կըսկսին փախչիլ, հայեր կը խուժեն անոնց ետևէն, կը վռնդեն դէպի Չայը, բայց անկից ալ վար՝ դէպի Շէնըքի և Սէմալի աւերակները: Իրիկւան ժամը 12-ի մօտերը կռիւը կը վերջանայ: Մեզմէ նահատակւած են, բացի ՀՐԱՅՐԷն և զինւոր ՄԱՐՏՕէն, ժողովուրդէն ևս 7-8 անձեր, քանի մըն ալ վիրաւորեալ ունինք: Թշնամիէն ընկած են շատ, լոկ պատերազմի դաշտի վրայ թողած են 30-է աւելի դիակներ և հետերնին առած են ալ աւելի: Կորուստ տւինք մէկ մօսինի և երկու պերտանկայ. իսկ թշնամիէն բերինք 18 մավզէր, իրենց փաշփուշտներով:
Ապրիլ 14-ին թշնամին նոր զօրքեր բերել տւաւ Մուշէն: Ապրիլ 15-ին 200-է աւելի զօրքեր ու քրդեր արշաւանք գործեցին Կէլիէկուզանի ճիւղ եղաղ Մէրկէր գիւղը, սակայն վայրկեանի մը մէջ ցիր ու ցան ըրինք: Իշխնձորն ալ վառւեցաւ և գեղը պարպւեցաւ: Տիարբէքիրէն զօրքեր եկան և բանակ դրին հոն. կըսպառնան Տալւորիկի վրայ արշաւել:
Ապրիլ 16-ը անձրևոտ ըլլալով՝ խաղաղ անցաւ Ապրիլ 17-ն ալ խաղաղ անցաւ, միայն թէ նոր բանակներ հասան Մուշէն: Բանակը կը թանձրանայ: Նոր և մեծ արշաւանք մը մօտալուտ է: