Բաղէշի Վերջին Կոտորածները

...

Վանի ինքնապաշտպանութեան կռիւը հայերի համար յաջող ելք ունեցաւ: Ռուս յաղթական բանակն ու հայ քաջարի կամաւորները Վան ու Մանազկերտ կմտնէին, քիւրտ ու թուրք խուժանը սարսափած ետ կքաշւէր դէպի Բաղէշ, իր հետ բերելով հարիւր հազարաւոր ժողովուրդ, ապրանք եւ հայերից կողոպտած աւարը:

Բաղէշի շրջանը դեռ չէր կոտորւած, բայց արդէն սկսեցին: Կառավարութեան հրամանն էր՝ նահանջած տեղերի հայերին կոտորել, առանց խնայելու ոչ սեռի եւ ոչ հասակի: Եւ այդ հարիւր հազարաւոր դահիճները, Քէօռ-Հիւսէին փաշայի առաջնորդութեամբ, մի քանի օրւայ ընթացքին անապատի վերածեցին Ախլաթի, Ռայւայի եւ Գիւզալդարայի հայկական քառասունէ աւելի շէն գիւղերը. թողուցին ոչ մարդ, ոչ անասուն եւ ոչ ապրանք:

Դիմադրութիւն անկարելի էր, որովհետեւ կառավարութիւնը դեռ մի քանի ամիս առաջ ծեծի ու սպառնալիքի տակ հաւաքեց գիւղերում եղած հատ ու կտոր զէնքերը, նոյնպէս հաւաքած ու զինւոր անւան տակ հեռացուցած էր բոլոր տղամարդկանց: Քրդական խուժանն արդէն այնքան խիտ շղթայ էր կազմած, որ շարժւել անկարելի էր եւ դիմադրութիւնն ալ անօգուտ: Գաղափար կազմելու համար խուժանի այդ քանակի մասին, պէտք է նկատի առնել Վանի եւ Բաղէշի բոլոր մահմեդականութիւնը:

Ինչպէս գրեցի վերեւը, դիմադրութիւն անկարելի էր, բայց միեւնոյն ժամանակ եղան անհատական դիմադրութիւններ. յիշելու արժանի են Ախլաթի Շամիրամ գիւղի մի տասնեակ հրաձիգ գիւղացիները, որոնք նոյն գիւղացի Մուշեղի ղեկավարութեամբ քսան օր Նէմրութ սարի վրա անհամար խուժանին դէմ կռւելէ յետոյ ճեղքեցին քրդական շղթան ու յիսունէ աւելի ազնէն գիւղացիների հետ հասան ռուսական բանակը: 

Այդ դիմադրութիւններէն մէկը տեղի ունեցաւ Դատվանի մէջ, Շամիրամցի Սօղոյի ղեկավարութեամբ, ով եւ քաջաբար զոհուեցաւ իր ընկերներուն եւ ժողովուրդին հետ:

Ախլաթն ու Գիւզալդարան անապատի վերածելուց յետոյ կմնար Բաղէշ քաղաքը իր շրջապատի մէկ քանի կտոր հայկական գիւղերով:

Ու դեռ հայերի գլխից չէին պակսէր նահանգապետի խաբուսիկ հաւաստիքները: Նա ամէն օր կկանչէր տեղացի հարուստ հայերին ու հոգեւոր առաջնորդին յայտնելու թէ իրենց քաղաքացիների համար վտանգ չկայ, իսկ Ախլաթի եւ Գիւզալդարայի «մասնաւոր» ջարդը իրենցից «անկախ» պատճառներով է յառաջ եկած. եւ ինքը նահանգապետը պատրաստ է իր կեանքը զոհելու քաղաքի «հաւատարիմ» հայերի համար:

Վերջին օրերը, երբ ռուս բանակը եւ հայ կամաւորները Ք.եռիի եւ Հ.ամազասպի ղեկավարութեամբ Վանի լճի երկու ափով կառաջանային դէպի Բաղէշ քաղաքը, տեղացի թուրք ժողովուրդի մէջ ստեղծւեցաւ մի տարբեր միտք: Նրանք տեսնելով վանեցի թուրք ժողովուրդի վախճանը, այն եզրակացութեան էին եկել, որ հայերի հետ պէտք է համերաշխ լինել եւ վստահութիւն ցոյց տալ: Նրանք դիմեցին տեղացի հայերին եւ պայման սահմանեցին, որ թուրք կառավարութեան ժամանակ իրենք պաշտպանեն հայերին, իսկ ռուսերի տիրելուց յետոյ փոխադարձաբար հայերէն պաշտպանւին:

Իսկ նահանգապետը եւ կառավարութիւնը գիտէին իրենց արածը. նրանք գիտէին սիստէմատիկօրէն այնպէս կոտորել հայերին, որ ոչ մէկը չկրնար արգելք հանդիսանալ:

Հայկական թաղերում բոլոր բարձր շէնքերը գրաււեցան կառավարութեան կողմից ու հիւանդանոց անունով զօրքերով լեցւեցին:

Այդ բոլորը կտանէր տեղացի հայ ժողովուրդը եւ կզգար որ իր վախճանը մօտեցել է արդէն: Արմենակ Օխիկեանը իր շրջապատի թոյլ կազմով նոյնպէս յոյս ունէր թէ պիտի կրնայ գալիք արհաւիրքին դիմադրել եւ կռիւը շարունակել, մինչեւ ռուսերի ու հայ կամաւորների հասնիլը:

Կառավարութեան եւ հայերի մէջտեղ անորմալութիւն կտիրէր: Դեռ յայտնի չեղաւ, թէ ե՞րբ պիտի գան ազատիչները...

Յունիսի 12ին, ուրբաթ օրը, Սղերդի ճանապարհով յանկարծակի Բաղէշ մտան երկու հայաջինջ դահճապետները՝ Ճէվտէթ ու Խալիլ պէյերը, 15,000 զօրքով, թնդանօթով ու գնդացիրներով: Նրանք Ճուլամերիկի կռւին մեր քաջարի Ա.նդրանիկի կամաւորների բանակի առջեւից նահանջելով, մտեր էին Սղերդի գաւառը, կոտորել էին այն տեղի հայերին եւ ապա Բաղէշ կուգային: Զօրքը քաղաքից անցաւ խիստ հսկողութեան ներքեւ ու քաղաքէն երեք վերստ հեռու Փափշէն հայ գիւղը հանգիստ առաւ:

Թէեւ մեծ թիւով զօրքի մուտքը, Ճէվտէթի ու Խալիլի երեւան գալը, փոխեց հայերի դրութիւնը եւ կասկածի զօրեղ առիթներ արթնցուց, բայց անթիւ զօրքի խիստ հսկողութեան ներքեւ քաղաքից դուրս հանելը եւ երկու օրւայ անշարժութիւնը, քիչ ապահովութիւն ներշնչեցին:

Յունիս 15ին, երկուշաբթի օրը, առաւօտեան, խումբ մը ոստիկաններ աշխատանքի ժամանակ ձերբակալեցին Արմենակ Օխիկեանին, որ զինւորական հիւանդանոցի մէջ վիրաբուժական գործողութիւն կկատարէր: Յետոյ ձերբակալեցին նրա ընկերներին եւ մի քանի վաճառականների, թւով 30 հոգու: Նոյն երեկոյ բաց թողուցին վաճառականներին եւ պատւիրեցին, թէ կառավարութիւնը դրամի պէտք ունի, 6 հազար ոսկի պէտք է վճարեն:

Յունիսի 16ին դեռ արեւը չծագած՝ Օխիկեանին իր երկու ընկերների հետ միատեղ ոստիկաններով շրջապատւած Փափշէն գիւղը տարին, այնտեղ կազմւող պատերազմական ատեանին ներկայացնելու համար: Այն օր ուրիշ ոչինչ չպատահեցաւ: Իսկ հոգեւոր առաջնորդ Սուրէն վարդ. Կալէմեանը նահանգապետի խօսքերն էր կրկնում ժողովրդին թէ՝ ձեզ համար վտանգ չկայ, նրանք յեղափոխականներ են եւ Վանի ապստամբութեան ու Վռամեանի հետ յարաբերութիւն կապ ունեցած ըլլալու պատճառով են բանտարկել:

Յունիսի 17ին Կոկ-Մէյդանի հրապարակի վրա կախւեց Արմենակ Օխիկեանը. Նրա ընկերները, նաեւ Ուրտանի գիւղացի Փալապեխ Կարապետ ու միւս ընկերները, թւով քսանէ աւելի, գիշերը սրախողխող եղան: Քաղաքը զինւորական շղթայի տակ առնւեց եւ յարմար տեղեր թնդանօթներ էին տեղաւորւած: Հայերին արգիլւած էր իրենց թաղերից դուրս գալ: Երկաթի կամք ունեցող յեղափոխական վետերանի անշնչացած մարմինը կը ճօճէր օդին մէջ՝ ի տես մոլեռանդ ու արիւնարբու մահմեդական ամբոխին: Քիչ յետոյ, կէս օրից առաջ սկսւեց սարսափելի հրացանաձգութիւն. թուրք զօրքերը լեռների իրենց բռնած դիրքերէն կկրակէին առանց նպատակի. իսկ ոստիկանութիւնը մեծ թւով հայ թաղերը մտած ժողովուրդին կհաւաքէր ու կուղարկէր նախապէս որոշւած տեղերը: Կարգ մը հայ անհատներ ինքնապաշտանութեան դիմեցին ու մէկ-երկու օր դիմադրելուց յետոյ կամ յոյս կտրած ինքնասպան եղան եւ կամ թէ տների մէջ վառւեցան: Շատերը թուրքերի ձեռքը չընկնելու եւ նրանց վայրագութիւններին չհանդիպելու համար պատրաստել էին թոյն եւ իբրեւ փրկիչ դեղ դրացիներով եւ ընտանիքով կխմէին: ...

Յունիս 18ի եւ 19ի գիշերները բանտարկւած տղամարդկանց տարան քաղաքի մօտիկ ձորերը, կոտորեցին ու նախապէս պատրաստւած խրամների մէջ լեցուցին (այս տեղը կը կոչուի Զուլումի ձոր): Կոտորում էին համազարկով, սրախողխող անելով եւ վառելով:

Յունիս քսանին, շաբաթ օր, Ճէւտէթ պէյ իր «կասապ թապուրով» (բատալիօն-մսագործներու գումարտակով)  մէկտեղ դէպի Մուշ գնաց հոն ալ սպանդ սարքելու:

...

Կոտորեցին Բաղէշի ամբողջ հայերին. կմնար միայն մի քառորդ մասը Ղուլթիկ եւ Փարխանդ հայ գիւղերով մէկտեղ: Կառավարութիւնը նրանց դեռ չէր կոտորած, արհեստաւորներ ու բանւորներ էին որ կաշխատցնէին իրենց պէտքերին համար: Ու կառավարութիւնը միշտ նրանց կասէր, թէ ձեզ վտանգ չկայ, դուք հաւատարիմ ծառայողներ էք, բայց միեւնոյն ժամանակ խիստ հսկողութեան էին ենթարկւած անոնք:

Երբ յունիսի վերջերին ռուս բանակը մեր կամաւորների միացած ոյժին հետ մէկտեղ կպաշարէին քաղաքը եւ թուրք կառավարութիւնը կպատրաստւէր նահանջելու, նախ քան նահանջելը կոտորեցին Ղուլթիկ ու Փարխանդ գիւղերի հայ ժողովուրդին եւս, իսկ արհեստաւորներին ու բանւորներին բեռցուցած ղրկեցին Սղերդի կողմը եւ այնտեղ կոտորեցին: Իրենց ալ րոպէն սուղ լիենլով վառեցին հայ թաղերում այն տները, որոնք հայերի ապրանքներն էին կեդրոնացւած, ու փախան:

Քաղաքի մէջ մնացել էին միմիայն արհեստաւորների ու բանւորների այն ընտանիքները, որ կառավարութիւնը նախապէս չէր կոտորած եւ վերջերն ալ, ինչպէս յայտնեցինք, ժամանակ չունեցաւ կոտորելու: Նրանք իրենց տուների պատուհանները նստած անհամբեր կսպասէին ազատութեան րոպէին, բայց... ռուս բանակն ու կամաւորական խումբերը ետ քաշւեցան շուտով:

Մարեցան վերջին յոյսերն ալ եւ հայ բեկորները կրկին պաշարւեցան բարբարոս հորդաներով...

Վաղ. Օխիկեան («Հորիզոն»)

«Հայրենիք», Պոսթոն

17րդ Տարի, Թիւ 129 (1090)

Հինգշաբթի, նոյեմբեր 11, 1915