ՄԱԼԽԱՍ. Արտաշէս Կ. Յովսէփեան

«Ազդակ»-ի հեռագիրը գուժեց Մալխասի ցաւալի մահը, որ տեղի ունեցաւ սոյն թւի, Յունւար 4-ին, Բէյրութում:

Յունւար 9-ին տեղի ունեցաւ իր ազգային թաղումը, մեծ շուքով: Բազմահազար յուղարկաւորներ յարգանքի վերջին տուրքը տւին Մեծ Հային:

Բէյրութի այն փողոցներից, ուր անցնում էր յուղարկաւորների թափօրը, փակւած էին Հայ-Արաբ բոլոր հիմնարկներն ու խանութները, ի յարգանս հանգուցեալի:

Նկարները՝ ՀՅԴ Պատմութեան Թանգարան-Հիմնադրամին

Բուն անունով Արտաշէս Յովսէփեան, Մալխասը ծնւել է Տրապիզոնում 1877ի Փետրւար 24-ի գիշերը:

Նախնական կրթութիւնն ստացել է ծննդավայրում, Ս. Զաւարեանի տեսչութեան ժամանակ: Ապա Էրզրումի Սանասարեան վարժարանում, ուր 2 տարի մնալուց յետոյ, թողնում է դպրոցը եւ նւիրւում յեղափոխական աշխատանքների:

Ինչպէս խոստովանած է ինք, իր «գործունէութեան ուղեգիծը գծուած էր Զաւարեանի ազդեցութեան շնորհիւ»:

Համիդեան ջարդերից առաջ, 1896-ին, անցնում է Ամերիկա, սովորելու նպատակով, սակայն դառնում է կուսակցական գործիչ եւ «Հայրենիք»-ի աշխատակից:

1902-ին լոյս է տեսնում իր առաջին վէպը՝ Միր-Հազօր ստորագրութեամբ: Ապա «Յեղափոխական վէպիկները», չորս պատմւածք՝ առաջին գրքոյկով, եւ «ներկայ սովը եւ իր պատճառները» գրքոյկը:

1903-ին, Զաւարեանի հրաւէրով գնում է Ժընեւ, ուր առիթ է ունենում հանդիպելու «Դրօշակ»-ի շուրջ համախմբւած, Դաշնակցութեան կարկառուն դէմերին, Քրիստափորին, Ռոստոմին, Զաւարեանին եւ միւսներին:

1903-ի Յուլիսին անցնում է Թիֆլիզ, եւ տրամադրւում Հ. Յ. Դաշնակցութեան Արեւելեան Բիւրոյին:

Եկեղեցական կալուածներու գրաւման փոթորկալի շրջանին կը գտնուի Կովկաս, կը մասնակցի Երեւանի ցոյցերուն: Ներկայացած է Խրիմեան Հայրիկին, իբրեւ «Հայրենիք»ի (մեր թերթին) թղթակից:

Ոտքի ձախէն՝ Արմուշ (Ասորի), Դաւիթ, Ազատ, Մօսո (Խլաթցի), Ղուկաս (Վանեցի), Նշան Աճէմեան (Շուշանցի), Ռուբէն (Կարնեցի), Գարեգին Միրզոյեան (Վանեցի)
Նստած ձախէն՝ Խաչիկ (Վանեցի), Փանոս Ժամհարեան, Յարութիւն Միրաքեան (Մշեցի), Արամ Մանուկեան (Շուշեցի), Մալխաս (Տրապիզոնցի), Աւետիս (Իսֆահանցի), Ջոջ Աղա (Վանեցի), Գրիգոր Շարամբէկեան (Վանեցի)
Նկարը՝ ՀՅԴ Պատմութեան Թանգարան-Հիմնադրամին

«Գործ»ի բերումով անցնում է Պարսկաստան, Թիւրքիա, Կովկաս, Յունաստան, եւ լծւում յեղափոխական բուռն գործունէութեան:

Մալխաս, կուսակցական աշխատանքներով, գտնուած է Խոյ, որ փոխադրական կարեւոր կեդրոն մըն էր: Ապա, առողջութիւնը քայքայուած, ուզած է վերադառնալ Ամերիկա: Սակայն, Պերնի մէջ, Զուիցերիա, Անդրանիկի խորհուրդով կը դիմէ ջղային մասնագէտի մը, որ զինք կը դարմանէ:

Արեւմտեան Պիւրոն ղրկած էր զայն Յունաստան, ուր բռնուած էին Դաշնակցութեան զէնքի պահեստները: Յաջողած էր այս մասին հասկացողութեան գալ, յունական կառավարութեան հետ:

Հ. Յ. Դ. Վասպուրականի Կեդրոնական Կոմիտէ (1906)
Կողբեցի Տիգրան, Վանայ Իշխան, Համազասպ Բաղէշցեան (Սալման), Արամ Մանուկեան, Վանայ Սարգիս, Մալխաս (Մալխասը ԿԿ-ի անդամ չէր)
Նկարը՝ ՀՅԴ Պատմութեան Թանգարան Հիմնադրամին

1907-ին՝ ծպտուած, կը մտնէ Վան: Երբ կը պատրաստուէր կրկին Ամերիկա անցնիլ, կը ձերբակալուի եւ կը նետուի Մետեխի բանտը, ուր կը մնայ չորս ամիս: Սահմանադրութեան օրերուն, կը գտնուի Տրապիզոն, հանրային գործով: Հոն կը հրատարակէ «Խարիսխ» շաբաթաթերթը, կարգ մը մտաւորականներու հետ:

Առաջին աշխարհամարտի պայթումին, կը գտնուէր Պուրսա, ուրկէ կ'անցնի Պոլիս, ապա Թիֆլիզ, ուր արդէն սկսած էր կամաւորական շարժումը, եւ ճամբորդում է հայաշատ շրջաններում: Մեծապէս կը սատարէ կամաւորներու հաւաքման գործին:

Ոտքի ձախէն՝ Սիմոն Վրացեան, Գարեգին Փաստրմաճեան (Արմէն Գարօ), Սարգիս Մեհրապեան (Խանասորայ Վարդան), Արտաշէս Յովսէփեան (Մալխաս), Կոստեայ Համբարձումեան (Կոստի, Ուխտաւոր), Արտուշ Աւետեան, Գնդապետ Եգոր Տէր Աւետիքեան
Նստած ձախէն՝ Գերասիմ Բալայեան, Ստեփան Տէր Մկրտիչեան, Արշակ Գաւաֆեան (Քեռի), Յովսէփ Արղութեան (Իշխան), Միքայէլ Վարանդեան
Պառկած ձախէն՝ Համազասպ Սրուանձտեան, Արամ Մանուկեան, Միշա Արզումանեան
(Նկարը՝ ՀՅԴ Պատմութեան Թանգարան-Հիմնադրամին)

Հայաստանի անկախութեան օրերուն, կ'ընտրուի երեսփոխան: Փետրուարեան ապստամբութեան շրջանին, միանալով Քանաքեռէն եկող խումբին, կը մտնէ Երեւան: Քանի մը ամիս ետք, ուրիշ բազմաթիւ գործիչներու եւ մտաւորականներու հետ, կ'անցնի Պարսկաստան, ու Հնդկաստանի, Պուրմայի, Չինաստանի եւ Ճաբոնի վրայով, կը հասնի Մ. Նահանգներ: Անկէ ի վեր կը մնար Նիւ Եորք:

Ամերիկայում ամուսնանում է օր. Աննիկ Թապիպեանի հետ, մտածում է ծառայութեան կամ մասնաւոր գործերի մասին, սակայն Մալխասը ծնւել է «Հանրային գործիօ աստղի տակ: Յաջողութիւնը խուսափում է նրանից:

«Հայրենիք»-ի խմբագիր ընկ. Ռ. Դարբինեանի յանձնարարութեամբ եւ իր տիկնոջ քաջալերանքով, ձեռնարկում է գրել իր յուշերը:

«Ապրումներ»-ը լոյս են տեսնում նաեւ Հայրենիքում եւ ապա առանձին գրքով եւ արժանանում սփիւռքահայ զանգուածների ջերմ ընդունելութեանը:

Այդ բանից քաջալերւած աստիճանաբար տալիս է «Զարթօն»-ների շարքը՝ 5 հատոր. «Լուսադէմին» 2 հատոր, «Ճամբուս վրայ», Ա. հատորը:

Հրատարակելի գործեր ունի,- «Անցած օրերէն» 2 հատոր, «Վերածնունդ» Ա. եւ Բ. հատոր (թերատ մնացած), «Առիւծ Գեւոյի մահը» եւ «Անահիտ Ոսկեան»:

1956ին այցելեց Մերձաւոր Արեւելքի հայաշատ կեդրոնները, ուր մնաց մօտ ութ ամիս:: Վերջին երկու գործերը տպագրել տալու նպատակով Ամերիկայից մեկնեց Բէյրութ, սակայն անարագորոյն մահը մերժեց նրան այդ վերջին մխիթարութիւնը:

«Ալիք», Թեհրան

ԼԲ. Տարի, Թիւ 34 (7125)

Երեքշաբթի, 13 Փետրւար 1962

Յօդուածին մէջ շեղակի գրուած բաժինները առած ենք «Հայրենիք» օրաթերթի թիւ 15,127-ի մէջ լոյս տեսած «Մալխաս. (Կենսագրական գիծեր)» յօդուածէն, «Ալիք» օրաթերթի կենսագրականը ամբողջացնելու նպատակով: